Zgodnie z towarzyską etykietą dżentelmen o pieniądzach nie rozmawia. Jednakże temat ten bywa przecież niezwykle interesujący, a za pojęciem pieniądza kryje się długa historia wymiany dóbr i abstrakcyjnych środków płatniczych, która pozwala poznać bliżej różne cywilizacje. Bez względu na miejsce na kuli ziemskiej wymiana pewnych towarów na inne (lub na pieniądze właśnie) zachodzi wszędzie, będąc jedną z uniwersalnych praktyk kulturowych. Pieniądz niejedno ma oblicze: zarówno jeśli chodzi o jego formę materialna (monety, banknoty, karty kredytowe), jak i o rolę, jaką odgrywa w relacjach społecznych.

Warto więc rozmawiać o pieniądzach – choćby po to, by odkryć antropologiczny wymiar ekonomii, nauki przecież także humanistycznej. Zbiór esejów „Monety, banknoty i inne środki wymiany” opublikowany przez Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego pod redakcją Piotra Kowalskiego, jest częścią serii Colloquia Anthropologica et Communicativa. Seminaria i prace zbiorowe powstałe na ich podstawie zapraszają do rozmowy o ważnych aspektach współczesnej kultury. Zgodnie z myślą przewodnią cyklu, uczestnicy colloquia zajmują antropologiczny i komunikacyjny punkt widzenia, by umożliwić jak najszerszą panoramę zjawisk en question. Autorzy sięgają do głębokiej przeszłości, by odnaleźć źródła, z których wypływają nurty świata współczesnego.

Ich rozmowy o pieniądzach rozpoczynają się od bloku artykułów historycznych. Korzenie dzisiejszej formy pieniądza są bardzo rozrośnięte; o pieniądzach i bogactwie mówiło się już w czasach antyku na obszarach ważnych cywilizacji. Srebrniki, talary, denary i inne środki płatnicze o abstrakcyjnej wartości zastąpiły na tych terenach wymianę dóbr praktykowaną jako magiczny rytuał od najdawniejszych czasów. W zależności od stopnia rozwoju i ustrukturowania danej grupy społecznej, pieniądze pozostają blisko nauki, matematyki i ekonomii lub też wierzeń i obrzędów, klasyfikujących bogactwo niekoniecznie zgodnie z kryterium ilości posiadanych zasobów. Pierwsza część zbioru wydaje się z perspektywy antropologicznej najciekawsza, gdyż prezentuje szeroki przekrój studiów nad myśleniem (i mówieniem) o pieniądzach w historii cywilizacji oraz w myśli ludowej. Eseje poparte rzetelnymi badaniami i obfitością źródeł pozwalają dostrzec związki dnia dzisiejszego z przeszłością, gdy chodzi o rozumienie samej idei opłat, skarbów i wymiany.

Kolejny rozdział tomu to już metadyskurs – obejmujący studia z zakresu przede wszystkim literaturoznawstwa (twórczość m. in. Virginni Woolf, Jane Austen, Jeana Giraudoux, Janusza Korczaka ), ale też i filmoznawstwa. Reprezentacja pieniądza okazuje się bardzo inspirującym motywem sztuki, a sposób pisania o nim i jego przedstawiania równie wiele mówi o kulturze, choć nie wprost. Uwagę przyciąga esej Hanny Jaxa-Rożen dotyczący relacji kobiet i pieniędzy u Woolf i Austen; artykuł wpisuje się w modny nurt badań z kobiecej perspektywy, wnosząc do tomu spojrzenie świeże i nowatorskie. Na marginesie opowieści o wielkich namiętnościach autorstwa Jane Austen kreśli jego autorka odbicie ekonomicznych mechanizmów rządzących społeczeństwem: „W tym przypadku [»Dumy i uprzedzenia«] Jane Austen przedstawia nam zasadę majoratu, inaczej primogenitury, która nakazywała przekazanie ziemi oraz ordynacji najstarszemu synowi, zapobiegającej podziałowi włości czy ich częściowej sprzedaży. (…) Ten sam problem podnoszony jest też w powieści »Rozważna i romantyczna«, historii dwóch sióstr” (s.104). Virginia Woolf natomiast w pięknym kostiumie stylistycznym przemyca feministyczne idee o niezależności – także finansowej – która zagwarantuje kobietom możliwość samorealizacji i spełnienia artystycznego. Podobnie wnikliwe i trafne są pozostałe analizy tej części cyklu, noszącej znamienny tytuł „Potęga wymiany. Kupić – sprzedać – skorumpować”. Tak jak – zgodnie z myślą Simmla – pieniądz może być soczewką, przez którą ogląda się kulturę, tak dzieła artystyczne stanowią soczewkę dla badania roli mechanizmów wymiany (nie tylko pieniężnej) w danym momencie.

Ostatni rozdział, „Etyka i pieniądze”, porusza tematy najbardziej aktualne. Na tę część tomu składają się artykuły proponujące refleksję socjopolityczną, opartą na analizie zjawisk znanych nam z codzienności: żebrzący Cyganie (tekst Magdaleny Machowskiej), specyfika gospodarcza Islandii (tekst Włodzimierza Karola Pessla) czy szał zakupów (tekst Janusza Barańskiego). Autorzy z wrażliwością opisują proponowane tematy, a ich rozważania pozwalają na zbudowanie wielopiętrowej narracji o pieniądzach, która wciąż zdobywa nowe głosy i nowe sposoby wyrazu.

„Monety, banknoty i inne środki wymiany” towarzyszą człowiekowi od początków tworzenia wspólnot i ustalania reguł wzajemności. W erze postmodernistycznej ekstazy konsumpcyjnej zdajemy się zapominać o głębokich źródłach mechanizmów ekonomicznych, które determinują zasady funkcjonowania każdej społeczności. Niemniej jednak współczesne praktyki świadczą o ciągłej sile – pozostałości ludowej magii? – pieniądza jako środka regulacji wymiany, determinującego aktualne modele stylu życia. Bez względu na ocenę i aksjologiczną interpretację takiego status quo warto poznać bardzo zajmującą i znamienną dla dnia dzisiejszego historię pieniądza – w szerokim rozumieniu tego słowa. Różnorodność esejów zgromadzonych w zbiorze Uniwersytetu Wrocławskiego sprawia, iż jest to lektura pasjonująca i inspirująca do dalszych poszukiwań, gdyż temat z pewnością nie został wyczerpany. Plusem publikacji jest świeżość spojrzenia poszczególnych autorów, pochodzących z różnych środowisk naukowych. Brak może jedynie słowa wstępu i podsumowania, choć z drugiej strony dzięki temu dyskusja nie zostaje zakończona, a kontakt z pracami zgromadzonymi w tomie zachęca do podjęcia dalszej rozmowy. Jak najbardziej kulturalnej – chociaż o pieniądzach.

„Monety, banknoty i inne środki wymiany”. Red. Piotr Kowalski. Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego, Wrocław 2010 [seria: „Colloquia Anthropologica et Communicativa”, vol. 2.].