ISSN 2658-1086
ISLAMSKA REPUBLIKA IRANU W XXI WIEKU - TŁO POLITYCZNO-SPOŁECZNE
Katarzyna Szopa, Mahrokhsadat Hosseini,
GRANICE KOBIECEJ POEZJI IRAŃSKIEJ
Dorota Słapa, Mehrangiz Rassapur (M. Pegah),
Joanna Hrehoruk, Simin Behbahani,
GDY PRZYCHODZI WIERSZ, MUSZĘ PISAĆ
Foruq Farrochzâd, Katarzyna Wąsala,
OGRÓD, LUSTRO, OKNO I UKOCHANY - O POEZJI FORUQ FARROCHZÂD
ISLAMSKA REPUBLIKA IRANU W XXI WIEKU - TŁO POLITYCZNO-SPOŁECZNE
A
A
A
Iran (do 1935 roku istniejący jako Persja) to kraj niezwykle interesujący, zarówno pod względem politycznym, jak i społeczno-kulturowym. Islamska Republika Iranu, bo tak z kolei od 1 kwietnia 1979 r. – czasów porewolucyjnych – brzmi oficjalna nazwa tego państwa, należy do tych krajów położonych w regionie Bliskiego Wschodu, które od dziesięcioleci znajdują się w polu szczególnego wielopłaszczyznowego zainteresowania najważniejszych aktorów areny międzynarodowej. Irańczycy to bowiem nie Arabowie i nie sunnici, jak zdecydowana większość mieszkańców Bliskiego Wschodu, ale Persowie i szyici. Iran jest mocarstwem regionalnym, ale nie klientem Stanów Zjednoczonych. To, wśród monarchii i republik świeckich, hybrydalna republika teokratyczna. W czym tkwi zatem osobliwość państwa bliskowschodniego, które niejako nie pasuje do pozostałych państw położonych w tej części świata? Wydaje się, iż odpowiedź na to pytanie można po części znaleźć na kartach „Szachin-szacha” Ryszarda Kapuścińskiego: „Przez setki lat Iran był ofiarą podbojów, agresji, rozbiorów, przez wieki był rządzony przez obcych albo przez miejscowe reżimy zależne od obcych potęg, a jednak zachował swoją kulturę i język, swoją imponującą osobowość i tyle siły duchowej, że w sprzyjających sytuacjach potrafił odrodzić się i powstać z popiołów. W ciągu dwudziestu pięciu wieków swojej pisanej historii Irańczycy zawsze, wcześniej czy później, umieli wyprowadzić w pole tych, którzy sądzili, że będą rządzić nimi bezkarnie. Czasem muszą w tym celu posłużyć się bronią powstań i rewolucji i płacą wówczas tragiczną daninę krwi. [...] Kiedy mają już dosyć władzy, która stała się nieznośna, której dłużej zdecydowanie nie chcą tolerować, wówczas cały kraj nieruchomieje, cały naród znika, jakby zapadł się pd ziemię. [...] I wówczas władza rozsypuje się jak domek z kart” (2006: 94).
Analizując zatem zwięźle tło społeczno-polityczne Islamskiej Republiki Iranu na początku drugiej dekady XXI wieku, nie sposób jednak nie odnieść się do okresu sprzed rewolucji islamskiej. Albowiem na początku lat 70. XX wieku rządzący wówczas Iranem szach Mohammed Reza Pahlavi ogłosił, iż celem jego polityki jest uczynienie z Iranu „Japonii Azji Zachodniej”, tak by znalazł się on wśród pięciu światowych potęg, obok ZSRR, Stanów Zjednoczonych, Brazylii i Japonii. W 1974 roku na łamach „Washington Post” pisano: „Iran nie staje się głównym mocarstwem Bliskiego Wschodu. Iran już nim jest”. Stawał się bowiem potęgą na wzór państw zachodnich, co prawda zgodnie z wizją prozachodniego szacha, ale bez akceptacji społeczeństwa zmęczonego despotycznym władcą i nękanego przez tajną policję SAVAK. Tym samym program stworzenia „Wielkiej Cywilizacji”, przyspieszony proces okcydentalizacji i modernizacji, a przede wszystkim wzrost wpływów Zachodu – zwłaszcza USA – w Iranie, przyniosły rezultat odwrotny do zamierzonego. Renesans islamu i umacnianie się wpływów radykalnie nastawionego duchowieństwa szyickiego stały się jedną z przyczyn uczynienia z Iranu państwa wyznaniowego. 1 kwietnia 1979 r. ajatollah Ruhollah Chomeini, który powrócił wcześniej z przymusowej emigracji, po wydarzeniach rewolucyjnych i obaleniu monarchii, proklamował powstanie Islamskiej Republiki Iranu. Nowy ustrój, zagwarantowany w Konstytucji przyjętej w grudniu 1979 roku (i nowelizowanej 10 lat później), oparty został na średniowiecznych prawdach Koranu, fundamentalizmie islamskim i prawie szariatu. Irańska rewolucja islamska pozbawiła tronu proamerykańskiego szacha Mohammada Rezę Pahlawiego, a władzę przekazała w ręce duchowieństwa szyickiego. Najwyższym autorytetem i przywódcą państwa (wali-e fakih) został ajatollah Chomeini. W związku z tym nastąpiła również zasadnicza zmiana układu sił w rejonie Zatoki Perskiej, zarówno w wymiarze regionalnym, jak i globalnych, można było zaobserwować także zasadniczą zmianę postaw społeczno-kulturowych irańskiego społeczeństwa.
Odnosząc się zatem do uwarunkowań, które na swój sposób determinują w XXI wieku, tak w znaczeniu pozytywnym, jak i negatywnym, ową wyjątkowość miejsca i roli Islamskiej Republiki Iranu w skali regionalnej i globalnej należy wskazać przynajmniej pięć z nich.
Po pierwsze, jest to położenie geostrategiczne Iranu nad Morzem Kaspijskim, Zatoką Perską i Zatoką Omańską. Decydujące znaczenie z punktu widzenia posiadanych przez Iran zasobów energetycznych ma zwłaszcza bliskość Zatoki Perskiej i Cieśniny Ormuz, które stanowią morską drogę transportu ropy, jak również otwierają dostęp do Morza Kaspijskiego. Istotny w kontekście geostrategicznego położenia Iranu jest również przebieg granicy, aż z siedmioma ważnymi politycznie i częstokroć zdestabilizowanymi wewnętrznie państwami: Afganistanem (rządy Talibów), Pakistanem, Irakiem (powstanie Państwa Islamskiego), Turcją (renesans islamu), a także Azerbejdżanem, Turkmenistanem i Armenią.
Po wtóre, o znaczeniu Iranu w skali regionu decyduje wielkość terytorium – 1648 tys. km², co plasuje go na 18. miejscu w skali globu, a także górzyste ukształtowanie terenu, które stanowi jeden z gwarantów bezpieczeństwa państwa i utrudnia prowadzenie na jego terytorium konwencjonalnej wojny lądowej.
Po trzecie, o randze Iranu jako partnera wielu państw – zwłaszcza położonych poza regionem bliskowschodnim – świadczą posiadane przez ten kraj zasoby naturalne, zwłaszcza energetyczne. Dominujące w Iranie źródła naturalne to: ropa naftowa, gaz ziemny, węgiel, chrom, rudy żelaza, magnezu, miedzi, cynku oraz siarki. Udowodnione zasoby irańskiej ropy szacuje się na poziomie 151,2 mld baryłek, co stanowi 9,1% udowodnionych zasobów tego surowca w skali całego globu. Iran plasuje się więc na czwartym miejscu po Wenezueli, Arabii Saudyjskiej i Kanadzie. Co więcej, Iran jako państwo członkowskie Organizacji Państw Eksportujących Ropę Naftową (OPEC) należy do grona największych producentów ropy naftowej, zajmując czwartą lokatę (95,2%) wśród państw o największym udziale w światowej produkcji ropy.
Po czwarte, wpływ na specyfikę Iranu ma podział religijno-etniczny. Liczba ludności wynosi 78,868 mln, co daje Iranowi 18. lokatę w skali globu, zaś według prognoz w 2025 roku liczba ta zwiększy się do 90,9 mln. Dla jego przyszłości istotny jest fakt, że społeczeństwo irańskie nie należy do starzejących się. Grupa wiekowa 0–14 lat stanowi 23,9% populacji, w wieku 15–65 lat jest aż 71,1% społeczeństwa, zaś powyżej 65 roku życia jedynie 5,1%. Przeważa ludność miejska stanowiąca 71% ogółu irańskiej populacji. Dominującą grupę etniczną stanowią Persowie (61%), a następnie Azerowie (16%), Kurdowie (10%), Lurowie (6%), Beludżowie (2%), Arabowie (2%), Gilanie i Mazandaranie (2%) oraz Turkmeni i Turcy (1%). Iran wyróżnia się spośród państw regionu bliskowschodniego również w aspekcie religijnym. Pod względem wyznania dominują bowiem szyici tworzący aż 89% ogółu społeczeństwa irańskiego. Zaledwie w 9% irańskie społeczeństwo współtworzą sunnici, a kolejno, zoroastrianie, żydzi oraz chrześcijanie (2%). Stanowi to ewenement na Bliskim Wschodzie, który pozostaje zdominowany przez sunnitów i tworzy zarzewie wielu konfliktów regionalnych.
Analizując podział ludnościowy Iranu, warto zwrócić również uwagę na wymiar społeczno-gospodarczy. Podkreślić bowiem należy, iż działalność sektora prywatnego w Iranie jest znikoma i sprowadza do funkcjonowania małych warsztatów, rolnictwa i usług. Warto przy tym wskazać, że aż 45% Irańczyków zatrudnionych jest w sektorze usług, 31% w przemyśle i jedynie 10% w rolnictwie. Stopa bezrobocia oscyluje wokół 15%. Poniżej poziomu ubóstwa żyje 18,7% Irańczyków. Z czego wynikają takie współczynniki? Jedną z determinant mających negatywny wpływ na rozwój gospodarczy Iranu są niewątpliwie międzynarodowe sankcje ekonomiczne nałożone na to państwo przez Radę Bezpieczeństwa Organizacji Narodów Zjednoczonych (RB ONZ), pod efektywnym wpływem Stanów Zjednoczonych. Doprowadziły one do obniżenia dochodów płynących do budżetu państwa z eksportu ropy naftowej, jak również spowodowały załamanie kursu irańskiej waluty i wzrostu poziomu inflacji. Stąd też w odpowiedzi podjęte zostały prace nad wzbogaconym uranem, co przez społeczność międzynarodową odczytywane jest jako dążenie do wyprodukowania broni atomowej.
Ostatecznie zaś, z politycznego punktu widzenia, jako kolejne uwarunkowanie należy wskazać dominującą rolę islamu w życiu społeczno-politycznym Iranu. Związane jest to z przyjęciem po rewolucji islamskiej z 1979 roku specyficznego ustroju politycznego będącego hybrydą klasycznej teokracji z cechami systemu demokratycznego, a także ambicje polityczne irańskiego establishmentu przejawiające się w dążeniu do uzyskania przez Islamską Republikę Iranu statusu regionalnego hegemona, zwłaszcza w rywalizacji z sunnicką Arabią Saudyjską. Niezwykle istotny w tym kontekście jest deklarowany od czasów rewolucji islamskiej antyamerykanizm i antysemityzm, obrazowo ujęte w haśle „Ameryka – Wielki Szatan, Izrael – mały Szatan”, oraz mocarstwowe ambicje atomowe Teheranu polegające na podejmowaniu prac nad wyprodukowaniem wzbogaconego uranu – deklaratywnie wykorzystywanego do celów pokojowych. Już bowiem w pierwszym kwartale 2003 roku ówczesny, uchodzący za liberalnego, prezydent Iranu Mohammad Chatami ogłosił, że Iran zamierza stworzyć pełny cykl paliwowo-nuklearny, który byłby wykorzystywany wyłącznie do celów energetyczno-ekonomicznych. Faktem jest jednak, iż w rzeczywistości umożliwiłby on Iranowi wytwarzanie materiałów rozszczepialnych potrzebnych do produkcji broni jądrowej. Niemniej jednak należy podkreślić, że w teherańskiej perspektywie broń atomowa stanowiłaby gwarant bezpieczeństwa narodowego, niepodważalny argumentem i wiarygodny instrument potwierdzający rolę Iranu jako regionalnego hegemona, „strażnika” Zatoki Perskiej oraz propagatora dogmatów islamu. Stanowiłaby skuteczny wyznacznik dla postrzegania Iranu w kategoriach mocarstwa, z którym liczą się przede wszystkim Stany Zjednoczone, a w regionie antagoniści i konkurenci – Izrael i Arabia Saudyjska.
Warto w tym kontekście przynajmniej wspomnieć, że Iran i USA nie utrzymują ze sobą oficjalnych stosunków dyplomatycznych już od 7 kwietnia 1980 r. – tak zwanego kryzysu zakładników (hostage crisis) – który wynikał bezpośrednio z rewolucji islamskiej. Interesy Iranu w USA reprezentuje specjalna sekcja znajdująca się na terytorium ambasady Pakistanu w USA, natomiast sekcja reprezentująca interesy USA w Iranie znajduje się w ambasadzie Szwajcarii. W okresie administracji Billa Clintona Iran został określony mianem państwa zbójeckiego (rogue state lub backlash state), a strategia Białego Domu wobec Teheranu była kompatybilna z powstrzymywaniem reżimu Saddama Husajna w ramach polityki podwójnego powstrzymywania (dual containment). Po zamachach terrorystycznych dokonanych 11 września 2001 r. na World Trade Center i Pentagon w USA, republikańska administracja George’a W. Busha umieściła Iran (na początku 2002 roku) wśród państw axis of evil – osi zła, obok Iraku i Korei Północnej. Biały Dom wysuwał pod adresem Teheranu oskarżenia o ukrywanie członków Al Kaidy i działania, które miałyby go doprowadzić do posiadania broni jądrowej. Amerykański Departament Stanu określił Iran mianem najbardziej aktywnego na świecie państwa sponsorującego terroryzm (most active state sponsor of terrorism), powiązanego z libańskim Hezbollahem, Hamasem czy Islamskim Dżihadem. Mimo kolejnych prób negocjacji ze strony innych członków społeczności międzynarodowej, a w okresie administracji kolejnego prezydenta Baracka Obamy, również samych Stanów Zjednoczonych, wcześniejsza antagonistyczna wobec Teheranu polityka, stała się jedną z przyczyn radykalizacji tak nastrojów społecznych, jak i działań podejmowanych w sferze irańskiej polityki zagranicznej.
Spoglądając zatem na Islamską Republikę Iranu na początku drugiej dekady XXI wieku przez pryzmat społeczno-polityczny, należy stwierdzić, iż państwo to przez wieki było i pozostanie jednym z najbardziej znaczących podmiotów Bliskiego Wschodu, a w kontekście położenia geopolitycznego, posiadanych zasobów energetycznych i przejawianych ambicji atomowych również jednym z ważniejszych aktorów areny międzynarodowej. Konsekwentnie umacniana rola Iranu na tak zwanym Szerokim Bliskim Wschodzie, usilne dążenia do uzyskania statusu hegemona w regionie, deklarowana wrogość wobec Izraela i USA, jak również podejmowane działania – mimo prowadzonych rokowań z przedstawicielami społeczności międzynarodowej – na rzecz dołączenia do grona państw dysponujących bronią atomową, stanowią o randze tego państwa postrzeganego przez innych aktorów areny międzynarodowej z jednej strony jako partnera, a z drugiej jako potencjalne zagrożenie dla stabilizacji regionalnej oraz umacniania wpływów Zachodu na Bliskim Wschodzie. Wciąż aktualne pozostaje pytanie, w jakim stopniu – 35 lat po rewolucji islamskiej, mierząc się ze zmianami zachodzącymi w bliższym i dalszym otoczeniu Iranu – państwo to jest jeszcze w stanie realizować rewolucyjne ideały? Jak również do jakiego stopnia Irańczycy jako społeczeństwo dojrzeli do dokonania kolejnych głębokich zmian, ale tym razem przeprowadzanych w duchu liberalizacji systemu społeczno–politycznego, jednocześnie zachowując wartości, na których opiera się islam?
Analizując zatem zwięźle tło społeczno-polityczne Islamskiej Republiki Iranu na początku drugiej dekady XXI wieku, nie sposób jednak nie odnieść się do okresu sprzed rewolucji islamskiej. Albowiem na początku lat 70. XX wieku rządzący wówczas Iranem szach Mohammed Reza Pahlavi ogłosił, iż celem jego polityki jest uczynienie z Iranu „Japonii Azji Zachodniej”, tak by znalazł się on wśród pięciu światowych potęg, obok ZSRR, Stanów Zjednoczonych, Brazylii i Japonii. W 1974 roku na łamach „Washington Post” pisano: „Iran nie staje się głównym mocarstwem Bliskiego Wschodu. Iran już nim jest”. Stawał się bowiem potęgą na wzór państw zachodnich, co prawda zgodnie z wizją prozachodniego szacha, ale bez akceptacji społeczeństwa zmęczonego despotycznym władcą i nękanego przez tajną policję SAVAK. Tym samym program stworzenia „Wielkiej Cywilizacji”, przyspieszony proces okcydentalizacji i modernizacji, a przede wszystkim wzrost wpływów Zachodu – zwłaszcza USA – w Iranie, przyniosły rezultat odwrotny do zamierzonego. Renesans islamu i umacnianie się wpływów radykalnie nastawionego duchowieństwa szyickiego stały się jedną z przyczyn uczynienia z Iranu państwa wyznaniowego. 1 kwietnia 1979 r. ajatollah Ruhollah Chomeini, który powrócił wcześniej z przymusowej emigracji, po wydarzeniach rewolucyjnych i obaleniu monarchii, proklamował powstanie Islamskiej Republiki Iranu. Nowy ustrój, zagwarantowany w Konstytucji przyjętej w grudniu 1979 roku (i nowelizowanej 10 lat później), oparty został na średniowiecznych prawdach Koranu, fundamentalizmie islamskim i prawie szariatu. Irańska rewolucja islamska pozbawiła tronu proamerykańskiego szacha Mohammada Rezę Pahlawiego, a władzę przekazała w ręce duchowieństwa szyickiego. Najwyższym autorytetem i przywódcą państwa (wali-e fakih) został ajatollah Chomeini. W związku z tym nastąpiła również zasadnicza zmiana układu sił w rejonie Zatoki Perskiej, zarówno w wymiarze regionalnym, jak i globalnych, można było zaobserwować także zasadniczą zmianę postaw społeczno-kulturowych irańskiego społeczeństwa.
Odnosząc się zatem do uwarunkowań, które na swój sposób determinują w XXI wieku, tak w znaczeniu pozytywnym, jak i negatywnym, ową wyjątkowość miejsca i roli Islamskiej Republiki Iranu w skali regionalnej i globalnej należy wskazać przynajmniej pięć z nich.
Po pierwsze, jest to położenie geostrategiczne Iranu nad Morzem Kaspijskim, Zatoką Perską i Zatoką Omańską. Decydujące znaczenie z punktu widzenia posiadanych przez Iran zasobów energetycznych ma zwłaszcza bliskość Zatoki Perskiej i Cieśniny Ormuz, które stanowią morską drogę transportu ropy, jak również otwierają dostęp do Morza Kaspijskiego. Istotny w kontekście geostrategicznego położenia Iranu jest również przebieg granicy, aż z siedmioma ważnymi politycznie i częstokroć zdestabilizowanymi wewnętrznie państwami: Afganistanem (rządy Talibów), Pakistanem, Irakiem (powstanie Państwa Islamskiego), Turcją (renesans islamu), a także Azerbejdżanem, Turkmenistanem i Armenią.
Po wtóre, o znaczeniu Iranu w skali regionu decyduje wielkość terytorium – 1648 tys. km², co plasuje go na 18. miejscu w skali globu, a także górzyste ukształtowanie terenu, które stanowi jeden z gwarantów bezpieczeństwa państwa i utrudnia prowadzenie na jego terytorium konwencjonalnej wojny lądowej.
Po trzecie, o randze Iranu jako partnera wielu państw – zwłaszcza położonych poza regionem bliskowschodnim – świadczą posiadane przez ten kraj zasoby naturalne, zwłaszcza energetyczne. Dominujące w Iranie źródła naturalne to: ropa naftowa, gaz ziemny, węgiel, chrom, rudy żelaza, magnezu, miedzi, cynku oraz siarki. Udowodnione zasoby irańskiej ropy szacuje się na poziomie 151,2 mld baryłek, co stanowi 9,1% udowodnionych zasobów tego surowca w skali całego globu. Iran plasuje się więc na czwartym miejscu po Wenezueli, Arabii Saudyjskiej i Kanadzie. Co więcej, Iran jako państwo członkowskie Organizacji Państw Eksportujących Ropę Naftową (OPEC) należy do grona największych producentów ropy naftowej, zajmując czwartą lokatę (95,2%) wśród państw o największym udziale w światowej produkcji ropy.
Po czwarte, wpływ na specyfikę Iranu ma podział religijno-etniczny. Liczba ludności wynosi 78,868 mln, co daje Iranowi 18. lokatę w skali globu, zaś według prognoz w 2025 roku liczba ta zwiększy się do 90,9 mln. Dla jego przyszłości istotny jest fakt, że społeczeństwo irańskie nie należy do starzejących się. Grupa wiekowa 0–14 lat stanowi 23,9% populacji, w wieku 15–65 lat jest aż 71,1% społeczeństwa, zaś powyżej 65 roku życia jedynie 5,1%. Przeważa ludność miejska stanowiąca 71% ogółu irańskiej populacji. Dominującą grupę etniczną stanowią Persowie (61%), a następnie Azerowie (16%), Kurdowie (10%), Lurowie (6%), Beludżowie (2%), Arabowie (2%), Gilanie i Mazandaranie (2%) oraz Turkmeni i Turcy (1%). Iran wyróżnia się spośród państw regionu bliskowschodniego również w aspekcie religijnym. Pod względem wyznania dominują bowiem szyici tworzący aż 89% ogółu społeczeństwa irańskiego. Zaledwie w 9% irańskie społeczeństwo współtworzą sunnici, a kolejno, zoroastrianie, żydzi oraz chrześcijanie (2%). Stanowi to ewenement na Bliskim Wschodzie, który pozostaje zdominowany przez sunnitów i tworzy zarzewie wielu konfliktów regionalnych.
Analizując podział ludnościowy Iranu, warto zwrócić również uwagę na wymiar społeczno-gospodarczy. Podkreślić bowiem należy, iż działalność sektora prywatnego w Iranie jest znikoma i sprowadza do funkcjonowania małych warsztatów, rolnictwa i usług. Warto przy tym wskazać, że aż 45% Irańczyków zatrudnionych jest w sektorze usług, 31% w przemyśle i jedynie 10% w rolnictwie. Stopa bezrobocia oscyluje wokół 15%. Poniżej poziomu ubóstwa żyje 18,7% Irańczyków. Z czego wynikają takie współczynniki? Jedną z determinant mających negatywny wpływ na rozwój gospodarczy Iranu są niewątpliwie międzynarodowe sankcje ekonomiczne nałożone na to państwo przez Radę Bezpieczeństwa Organizacji Narodów Zjednoczonych (RB ONZ), pod efektywnym wpływem Stanów Zjednoczonych. Doprowadziły one do obniżenia dochodów płynących do budżetu państwa z eksportu ropy naftowej, jak również spowodowały załamanie kursu irańskiej waluty i wzrostu poziomu inflacji. Stąd też w odpowiedzi podjęte zostały prace nad wzbogaconym uranem, co przez społeczność międzynarodową odczytywane jest jako dążenie do wyprodukowania broni atomowej.
Ostatecznie zaś, z politycznego punktu widzenia, jako kolejne uwarunkowanie należy wskazać dominującą rolę islamu w życiu społeczno-politycznym Iranu. Związane jest to z przyjęciem po rewolucji islamskiej z 1979 roku specyficznego ustroju politycznego będącego hybrydą klasycznej teokracji z cechami systemu demokratycznego, a także ambicje polityczne irańskiego establishmentu przejawiające się w dążeniu do uzyskania przez Islamską Republikę Iranu statusu regionalnego hegemona, zwłaszcza w rywalizacji z sunnicką Arabią Saudyjską. Niezwykle istotny w tym kontekście jest deklarowany od czasów rewolucji islamskiej antyamerykanizm i antysemityzm, obrazowo ujęte w haśle „Ameryka – Wielki Szatan, Izrael – mały Szatan”, oraz mocarstwowe ambicje atomowe Teheranu polegające na podejmowaniu prac nad wyprodukowaniem wzbogaconego uranu – deklaratywnie wykorzystywanego do celów pokojowych. Już bowiem w pierwszym kwartale 2003 roku ówczesny, uchodzący za liberalnego, prezydent Iranu Mohammad Chatami ogłosił, że Iran zamierza stworzyć pełny cykl paliwowo-nuklearny, który byłby wykorzystywany wyłącznie do celów energetyczno-ekonomicznych. Faktem jest jednak, iż w rzeczywistości umożliwiłby on Iranowi wytwarzanie materiałów rozszczepialnych potrzebnych do produkcji broni jądrowej. Niemniej jednak należy podkreślić, że w teherańskiej perspektywie broń atomowa stanowiłaby gwarant bezpieczeństwa narodowego, niepodważalny argumentem i wiarygodny instrument potwierdzający rolę Iranu jako regionalnego hegemona, „strażnika” Zatoki Perskiej oraz propagatora dogmatów islamu. Stanowiłaby skuteczny wyznacznik dla postrzegania Iranu w kategoriach mocarstwa, z którym liczą się przede wszystkim Stany Zjednoczone, a w regionie antagoniści i konkurenci – Izrael i Arabia Saudyjska.
Warto w tym kontekście przynajmniej wspomnieć, że Iran i USA nie utrzymują ze sobą oficjalnych stosunków dyplomatycznych już od 7 kwietnia 1980 r. – tak zwanego kryzysu zakładników (hostage crisis) – który wynikał bezpośrednio z rewolucji islamskiej. Interesy Iranu w USA reprezentuje specjalna sekcja znajdująca się na terytorium ambasady Pakistanu w USA, natomiast sekcja reprezentująca interesy USA w Iranie znajduje się w ambasadzie Szwajcarii. W okresie administracji Billa Clintona Iran został określony mianem państwa zbójeckiego (rogue state lub backlash state), a strategia Białego Domu wobec Teheranu była kompatybilna z powstrzymywaniem reżimu Saddama Husajna w ramach polityki podwójnego powstrzymywania (dual containment). Po zamachach terrorystycznych dokonanych 11 września 2001 r. na World Trade Center i Pentagon w USA, republikańska administracja George’a W. Busha umieściła Iran (na początku 2002 roku) wśród państw axis of evil – osi zła, obok Iraku i Korei Północnej. Biały Dom wysuwał pod adresem Teheranu oskarżenia o ukrywanie członków Al Kaidy i działania, które miałyby go doprowadzić do posiadania broni jądrowej. Amerykański Departament Stanu określił Iran mianem najbardziej aktywnego na świecie państwa sponsorującego terroryzm (most active state sponsor of terrorism), powiązanego z libańskim Hezbollahem, Hamasem czy Islamskim Dżihadem. Mimo kolejnych prób negocjacji ze strony innych członków społeczności międzynarodowej, a w okresie administracji kolejnego prezydenta Baracka Obamy, również samych Stanów Zjednoczonych, wcześniejsza antagonistyczna wobec Teheranu polityka, stała się jedną z przyczyn radykalizacji tak nastrojów społecznych, jak i działań podejmowanych w sferze irańskiej polityki zagranicznej.
Spoglądając zatem na Islamską Republikę Iranu na początku drugiej dekady XXI wieku przez pryzmat społeczno-polityczny, należy stwierdzić, iż państwo to przez wieki było i pozostanie jednym z najbardziej znaczących podmiotów Bliskiego Wschodu, a w kontekście położenia geopolitycznego, posiadanych zasobów energetycznych i przejawianych ambicji atomowych również jednym z ważniejszych aktorów areny międzynarodowej. Konsekwentnie umacniana rola Iranu na tak zwanym Szerokim Bliskim Wschodzie, usilne dążenia do uzyskania statusu hegemona w regionie, deklarowana wrogość wobec Izraela i USA, jak również podejmowane działania – mimo prowadzonych rokowań z przedstawicielami społeczności międzynarodowej – na rzecz dołączenia do grona państw dysponujących bronią atomową, stanowią o randze tego państwa postrzeganego przez innych aktorów areny międzynarodowej z jednej strony jako partnera, a z drugiej jako potencjalne zagrożenie dla stabilizacji regionalnej oraz umacniania wpływów Zachodu na Bliskim Wschodzie. Wciąż aktualne pozostaje pytanie, w jakim stopniu – 35 lat po rewolucji islamskiej, mierząc się ze zmianami zachodzącymi w bliższym i dalszym otoczeniu Iranu – państwo to jest jeszcze w stanie realizować rewolucyjne ideały? Jak również do jakiego stopnia Irańczycy jako społeczeństwo dojrzeli do dokonania kolejnych głębokich zmian, ale tym razem przeprowadzanych w duchu liberalizacji systemu społeczno–politycznego, jednocześnie zachowując wartości, na których opiera się islam?
Literatura:
Ervand Abrahamian (2011), „Historia współczesnego Iranu, przeł. N. Nowak, Warszawa.
Michael M.J. Fischer (2003), „Iran. From religious dispute to revolution”, London.
Fred Halliday (2005), „The Middle East In International Relations. Power, Politics and Ideology”, Cambridge.
Jacek Kalabiński (1977), Iran – nowe mocarstwo?, Warszawa.
Ryszard Kapuściński (2006), „Szachin-szach”, Warszawa.
Nikki Keddie (2007), „Współczesny Iran. Źródła i konsekwencje rewolucji”, przeł. I. Nowicka, Kraków.
Houchang Nahavandi (2008), „Upadek i śmierć szacha Iranu. Relacje i dokumenty”, przeł. Z. Józefowicz-Niedźwiedzka, Warszawa.
Hasan Onat (1996), „Shi’ism in the Twentieth Century and the Islamic Revolution of Iran, Research Foundation for Public Services”, Ankara.
Haim Shaked, Itamar Rabinovich, red. (1980)„The Middle East and the United States Perception and Policies”, New Brunswick, London.
Małgorzata Stolarczyk (2001), „Iran. Państwo i religia”, Warszawa.
The World Factbook, CIA, https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/ir.html.
| Zadanie dofinansowane ze środków budżetu Województwa Śląskiego. Zrealizowano przy wsparciu Fundacji Otwarty Kod Kultury. |
 |
 |