Wokół. Literatura Europy Środkowej

Wieloznaczność, nieokreśloność, nieraz trudne do wyłapania wpływy zjawisk kulturowych i literackich – to, jak się wydaje, główne cechy twórczości Jáchyma Topola. Nic więc dziwnego, że dopiero teraz, czyli trzydzieści siedem lat po debiucie, powstała pierwsza monografia poświęcona czeskiemu pisarzowi, pisarzowi – podkreślmy – dość dobrze znanemu nie tylko w swojej ojczyźnie, ale też na świecie, tłumaczonemu na wiele języków (w tym na polski). Książka Leszka Engelkinga „Nowe mity. Twórczość Jáchyma Topola” jest próbą „syntetycznego ujęcia problematyki [tej] twórczości” (s. 8), a niełatwe to zadanie, bowiem na dorobek autora „Siostry” składają się teksty bardzo różne – wiersze, opowiadania, powieści, dramaty, reportaże – i wymagające ciągłej pracy, odczytywania kolejnych warstw, aluzji, ukrytych znaczeń. Dotychczas dzieło Topola omawiano wyrywkowo, było ono, owszem, przedmiotem krytyczno- i historycznoliterackiej refleksji, ale nikt wcześniej nie podjął się analizy całości tego pisarstwa. Pewien porządek w badaniach „topologów” wprowadziła publikacja z 2013 roku „Otevřený rány. Výbrané studie o díle Jáchyma Topola” [„Otwarte rany. Wybrane studia o dziele Jáchyma Topola”], jednak brakowało w niej, jak to zresztą często bywa w przypadku książek wieloautorskich, postulowanego przez Engelkinga syntetycznego spojrzenia.

Profesor Uniwersytetu Łódzkiego jednakże już we wstępie zaznacza, że także jego książka jest zbiorem studiów pisanych przy użyciu różnych metod, bez uprzywilejowania żadnej z nich – a naczelnym celem ma być „skuteczność interpretacyjna” (s. 8). Niemniej książka jest spójna, a tym, co łączy wszystkie, publikowane zresztą wcześniej i przeredagowane na potrzeby „Nowych mitów”, szkice, jest z jednej strony wyraźnie widoczna w tekstach osobowość badacza i tłumacza, wnikliwego interpretatora omawianych dzieł, z drugiej zaś częste powroty do omawianej w różnych częściach książki tematyki, co jest jednocześnie wadą i zaletą tej monografii. Gdyby przyjąć, że „Nowe mity” skierowane są do szerszego kręgu odbiorców, czytelników Topola, nie zawsze przecież filologów, kulturoznawców czy pilnych obserwatorów życia literackiego, takie powtórzenia na pewno pomagają zapamiętać ważniejsze fakty, uporządkować wiedzę czy podkreślić wagę występujących w tej twórczości motywów. Wydaje się jednak, że nie wszystkim taki styl pisania przypadnie do gustu – właśnie ze względu na częste przypominanie tych samych wydarzeń ze świata powieściowego, cech bohaterów czy niewielkie tylko modyfikacje znanych już definicji i stwierdzeń, jak to się dzieje między innymi w przypadku motywu trickstera czy szeroko rozumianej tematyki polskiej. Niemniej nie można tego uznać, co chcę podkreślić, za wadę publikacji. Wspomniane powtórzenia wynikają też z przyjętej przez Autora zasady porządkującej zebrane szkice – otóż ułożono je przede wszystkim według chronologii omawianych dzieł, nie zaś tematycznie, dlatego też np. wątki polskie pojawiają się w rozdziale szóstym („»W młodości czasem chciałem być Polakiem…«. Polska, polszczyzna i Polacy w powieści »Siostra«”) i ósmym („Polska w »Supermarkecie bohaterów radzieckich«”), które dzieli szkic poświęcony m.in. postaci trickstera w „Nocnej pracy” (o tricksterze mowa jest też m.in. w rozdziale czwartym, piątym i jedenastym). Dla mnie zdecydowanie ciekawsza byłaby praca poświęcona występowaniu danych motywów w całej twórczości Topola, tym bardziej, że takie podejście prezentuje pięć początkowych rozdziałów (choć pewnie oddzielnie należałoby rozpatrzyć szkic o reportażach Topola) i to je uznaję za najmocniejszą stronę tej publikacji. Druga, obszerniejsza część „Nowych mitów” skupia się na zagadnieniach szczegółowych i dotyczy wybranych dzieł Topola (Engelking pisze o „Siostrze”, „Nocnej pracy”, „Supermarkecie bohaterów radzieckich”, „Drodze do Bugulmy”, „Strefie cyrkowej” i „Warsztacie diabła”).

W twórczość czeskiego pisarza wprowadza szkic „Nowe mity Jáchyma Topola” będący na swój sposób przewodnikiem po dziele i życiu tego artysty. Engelking ukazuje nie tylko tło historyczne, ale sięga także do biografii pisarza oraz dziejów jego rodziny, co w tym przypadku ma znaczenie niebagatelne, choć często przeceniane. Badacz poświęca sporo uwagi rodzicom, a nawet dziadkom i pradziadkom Topola, aby wskazać możliwe punkty wyjścia artystycznych poszukiwań autora „Siostry” – znaczna część rodziny pisarza, ze stron obojga rodziców, była w jakiś sposób związana ze sztuką, zaś jego ojciec, Josef, był jednym z najwybitniejszych czeskich dramaturgów drugiej połowy dwudziestego wieku. Engelking podkreśla jednak, polemizując w innym szkicu z Ivanem M. Jirousem, że nie należy przeceniać owej „tajemnicy dziedziczności” artystycznych form ekspresji (s. 33, przyp. 6). Znajomość faktów z życia pisarza może pogłębić interpretację wielu jego dzieł (na przykład w „Siostrze” przetworzone są wydarzenia, o których Topol opowiadał w wywiadach, zob. s. 89) – jednak trzeba pamiętać, że są one częścią pisarskiej gry z rzeczywistością, narracją i czytelnikiem. Tej grze zresztą Engelking przygląda się wielokrotnie, choć nie poświęca jej osobnego szkicu – a szkoda, bo to jeden z najciekawszych wątków podjętych w tej książce.

Tytuł książki i pierwszego rozdziału nie wzięły się znikąd – badacz nieraz podkreśla wagę nie tyle nawiązań do mitologii czy zainteresowania Topola etnografią, czego przykładem może być często występująca w tej twórczości postać trickstera, ile przetwarzania mitów starych i tworzenia własnych. Jednak takie słowa jak „własny”, „swój”, „oryginalny” są tu niemal zawsze podawane w wątpliwość. Wrażliwość i erudycja Engelkinga wiodą bowiem czytelnika w zakamarki historii literatury światowej, prowadzą przez wielość tekstów, by pokazać, jak ważne w omawianej twórczości są głosy innych, inspiracje, wpływy, cytaty. Mity własne Topola, jak zaznacza badacz, rodzą się m.in. pod wpływem „słynnej, powstałej w 1942 r., Grupy 42 (Skupina 42), której program, sformułowany przez Jindřicha Chalupeckiego, zawierał hasło »nowego mitu«” (s. 13). Podobnych przykładów jest mnóstwo; nie można w pełni zrozumieć dzieł Topola, zdaje się mówić autor monografii, bez znajomości wielu tekstów kultury europejskiej czy nawet światowej (bo i indiańskie opowieści o kojocie odgrywają tu istotną rolę).

Bardzo interesująca jest pierwsza, nastawiona na syntezę, część pracy (składają się na nią, oprócz wprowadzających „Nowych mitów”, także szkice poświęcone kolejno: wątkom ekspresjonistycznym i postmodernistycznym, reportażom, dobru i złu oraz przemocy i agresji w twórczości Topola) – znajdziemy w niej oczywiście odwołania do omawianych później szczegółowo tekstów czy mikroanalizy poszczególnych dzieł, ale najciekawsze wydaje się osadzenie pisarstwa autora „Siostry” nie tylko w rodzimym, ale też w środkowoeuropejskim czy szerzej – światowym – kontekście historycznoliterackim. Co ważne, sięgając do znanych już i nieco wytartych we współczesnym dyskursie literaturoznawczym i kulturoznawczym pojęć, Engelking przywołuje kanoniczne teksty, sięga po definicje – co na pewno ułatwia czytelnikowi orientację w teoretycznej gęstwinie (zob. np. uwagi o realizmie magicznym [s. 113-120], postaci trickstera [s. 60, 108-112, 171-178] czy intertekstualności [s. 131-136]). Ta część książki pozwala zajrzeć głębiej nie tylko w dzieło Topola, ale także zrozumieć chociaż częściowo kulturę Czechów, ich kompleksy i problemy, bowiem Autor, notabene znany tłumacz (nie tylko) literatury czeskiej, wielki znawca tamtejszych realiów, z pasją i ogromną wiedzą komentuje ważne wydarzenia historyczne czy procesy, które wpłynęły na to, jak obecnie wygląda pejzaż kulturowy naszych południowych sąsiadów.

Engelking niewątpliwie doskonale zna twórczość Topola, przełożył kilka jego książek, przeprowadzał z nim wywiady, do których zresztą dość często się w „Nowych mitach” odwołuje. Mocną stroną tej książki jest także wgląd w warsztat tłumacza, zwłaszcza we fragmentach, gdy autor monografii pisze o widocznych, a nieraz nieczytelnych dla polskiego odbiorcy, odwołaniach Topola do ważnych dla czeskiej kultury dzieł czy o zmianach dokonanych w tłumaczeniach, nie zawsze ocenianych przez niego pozytywnie: „W 2005 r. ukazała się powieść »Kloktat dehet«, której polski przekład nosi tytuł »Strefa cyrkowa«, ponieważ na taką zmianę, identyczną jak w wypadku tytułu tłumaczenia niemieckiego (»Zirskuszone«, 2007) zgodził się autor, mimo że o strefie cyrkowej mówi się dopiero w drugiej części książki. Oczywiście, można by próbować interpretować »strefę cyrkową« jako określenie (przychodzą na myśl rozmaite frazeologizmy ze słowem »cyrk«) strefy wpływów radzieckich w Europie Środkowo-Wschodniej drugiej połowy XX w. Trafniejszy wydaje się wszelako tytuł »Dziegieć w gardle«” (s. 29); dodajmy, że prowadzące niegdyś opisywany w książce sierociniec siostry zakonne kazały dzieciom przyłapanym na kłamstwie pić dziegieć (por. s. 177).

„Nowe mity” Leszka Engelkinga to rzetelnie opracowana sylwetka twórcza Jáchyma Topola, miejscami porywająca – nie tylko za sprawą omawianych dzieł, ale też erudycyjnych uwag, zwłaszcza w szkicach poświęconych problematyce dobra i zła w tej twórczości oraz wspominanej już postaci trickstera. Warto tu przypomnieć, że poprzednie książki profesora z Uniwersytetu Łódzkiego także były sumiennie przygotowanymi monografiami, wykorzystywanymi również w nauczaniu akademickim, wystarczy przywołać np. „Codzienność i mit” (2005) poświęconą wspominanej nieraz w „Nowych mitach” Grupie 42 czy długo oczekiwaną publikację o Nabokovie (którego Engelking też tłumaczył) – „Chwyt metafizyczny. Vladimir Nabokov – estetyka z sankcją wyższej rzeczywistości” (2011). Połączenie warsztatu tłumacza z narzędziami literaturo- i kulturoznawczymi niewątpliwie wzbogaca interpretacyjne fragmenty tych monografii, pozwalając czytelnikowi nieznającemu języka oryginału choć na chwilę spojrzeć na omawiane dzieła i tło ich powstania z nieco innej perspektywy. Podobnie jest w przypadku „Nowych mitów”, które są publikacją nie tylko dla bohemistów czy wiernych czytelników Topola, ale dla wszystkich choć trochę zainteresowanych kulturą czeską – mamy bowiem do czynienia nie tylko z opisem twórczości jednego z najpoczytniejszych obecnie Czechów, ale też z niezmiernie ciekawą analizą czeskiej kultury.

Leszek Engelking: „Nowe mity. Twórczość Jáchyma Topola”. Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego. Łódź 2016.