Natalia Gruenpeter,

NA POCZĄTKU BYŁA MATKA (MOTHER!)

Rafał Strózik,

STRACH MA WIELKIE OCZY (TO)

Marek S. Bochniarz,

NIE TYLKO KUROSAWA, CZYLI TROCHĘ AZJATYCKIEGO ŚWIŃSTWA

„Mother!” Darrena Aronofsky’ego rozpoczyna się jak kameralny horror lub thriller o małżeństwie zamieszkującym wielki dom na odludziu. On (Javier Bardem) jest znanym pisarzem przechodzącym twórczy kryzys i poszukującym inspiracji, ona (Jennifer Lawrence) – troskliwą i kochającą żoną, która powoli odbudowuje zniszczony w pożarze budynek. Majestatyczny dom odgrywa rolę „tego trzeciego” – to nie tylko pełnoprawny bohater filmu, ale i znaczący motyw-symbol. Gatunkowe pokrewieństwa z horrorem zasadzają się na wątku tajemniczej więzi łączącej kobietę z domem, który najwyraźniej obdarzony jest własnym, wewnętrznym życiem. Schemat thrillera uruchomiony zostaje, kiedy do drzwi pukają pierwsi nieznajomi – najpierw Mężczyzna (Ed Harris), a krótko po nim – diaboliczna Kobieta (Michelle Pfeiffer) oraz skłóceni Synowie (Brian Gleeson i Domhnall Gleeson). Nie bez powodu zapisuję te określenia wielkimi literami. Niezapowiedziani goście są figurami, które nasuwają na myśl biblijną historię stworzenia człowieka. Sam Aronofsky zdradzał ten klucz interpretacyjny na konferencjach i pokazach festiwalowych, choć słowo „zdradzał” nie wydaje się najtrafniejsze. W mojej opinii „Mother!” jest bowiem filmem bez tajemnicy, desperacko i histerycznie symulującym jej istnienie. Niewiele można zatem zdradzić.

Wraz z pojawieniem się intruzów akcja zaczyna wyłamywać się z zarysowanych reguł gatunkowych i ciąży ku alegorycznej epopei. Grana przez Lawrence postać jest całkowicie oddana mężowi, pragnie stworzyć raj na ziemi i dąży do stanu równowagi. Mężczyzna – zgodnie ze stereotypem udręczonego artysty – odrzuca harmonijny związek z kobietą i kieruje się ambicjami. Napięcie w relacjach małżeńskich stanowi istotny wątek „Mother!” oraz sytuuje akcję na cienkiej granicy pomiędzy obłędem a desperacją. Aronofsky konsekwentnie prowadzi kamerę tuż przy bohaterce, podkreślając duchotę i niepokój towarzyszący jej podczas kolejnych rozczarowań mężem, który wciąż lekceważy jej uczucia i uprzywilejowuje roszczeniowych, panoszących się po domu gości. Reżyser sprawnie konstruuje klaustrofobiczną atmosferę, po uszy zadłużając się u twórców takich jak Alfred Hitchcock, Roman Polański czy Michael Haneke. Jednak to tylko jeden biegun filmowych inspiracji – może oczywisty, ale intrygujący i obiecujący. Niestety, Aronofsky całkowicie go unieważnia, kiedy rozsadza kameralną konwencję rozszalałą, epicką opowieścią o ludzkości, której skali nie powstydziłby się Terrence Malick.

W „Mother!” nie ma żadnych półtonów. Wszystko rozegrane jest na najwyższych nutach i dotyczy najbardziej abstrakcyjnych idei, co wydaje się uzasadnione artystyczną wizją, ale w odbiorze może wywoływać rozdrażnienie i znudzenie. Groteskowe nagromadzenie oczywistych motywów odwołujących się do fundamentów kultury judeochrześcijańskiej nie nadaje filmowi głębi, ale odziera go z bardziej subtelnych wątków. Symptomatyczny okazuje się zatem wpisany w tytuł wykrzyknik, który ustanawia tonację tego filozoficzno-religijnego traktatu. Inne porządki narracyjne i znaczeniowe są po prostu zagłuszone. Wielkość „Dziecka Rosemary” Polańskiego czy „Egzorcysty” Williama Friedkina – dzieł osnutych wokół tych samych co „Mother!” osi – polegała na wieloznaczności i otwartości. Widz z powodzeniem mógł oglądać je jako horrory, metafizyczne traktaty bądź psychologizujące czy socjologizujące diagnozy kultury. Aronofsky nie daje odbiorcom podobnej wolności. Konwencje gatunkowe są tutaj zaledwie przynętą, która – nawiasem mówiąc – zdominowała zwiastuny filmu. Można wprawdzie dostrzec w „Mother!” zalążki opowieść o ambicji, sławie czy obsesji, ale przygniatają je hiperbole i środki wyrazu nieprzystające do takich interpretacji i zbyt natrętnie nasuwające na myśl klucz religijny.

Na tym pomieszaniu z poplątaniem cierpi także warstwa biblijna. Zepsuty zlew jako obraz Potopu jest czymś tak niezręcznym i nieprzekonującym, że lepsze byłoby już chyba pojawienie się wody znikąd. Trudno zrozumieć, dlaczego Aronofsky tak uparcie obstaje przy elementach, które nie budują osobnej, autonomicznej warstwy znaczeniowej, a rozbijają tę, którą reżyser najwyraźniej – biorąc pod uwagę wykładnię podsuwaną widzom po seansach – faworyzuje. Być może wyjaśnienia szukać można w szczególnym dualizmie – choć „Mother!” jest filmem-tekstem, gęsto utkanym z rozmaitych motywów, wątków i symboli, Aronofsky najwyraźniej chciał stworzyć film-przeżycie. To z pewnością mu się udało. Pokazywane na American Film Festival dzieło było najbardziej dyskutowanym punktem programu, wywołującym skrajne reakcje: od zachwytu i osłupienia, poprzez zaciekawienie i sceptycyzm, aż do rozdrażnienia i całkowitego dystansu wobec tego, co działo się na ekranie.

„Mother!”. Scenariusz i reżyseria: Darren Aronofsky. Zdjęcia: Matthew Libatique. Obsada: Jennifer Lawrence, Javier Bardem, Ed Harris, Michelle Pfeiffer, Brian Gleeson, Domhnall Gleeson i in. Produkcja: USA 2017, 121 min.