ISSN 2658-1086
CÓŻ (EKOLOGII) PO HEIDEGGERZE? (MAGDALENA HOŁY-ŁUCZAJ: 'RADYKALNY NONANTROPOCENTRYZM')
WSPANIAŁA ÓSEMKA (BRIAN FAGAN: 'ZAŻYŁA WIĘŹ')
NIECH ŻYJĄ KOTY! (JULES CHAMPFLEURY: 'KOTY')
WSPANIAŁA ÓSEMKA (BRIAN FAGAN: 'ZAŻYŁA WIĘŹ')
A
A
A
Historia to nie tylko chronologia podbojów, zwycięstw, porażek, władców i generałów. Zainteresowanie realiami życia codziennego, procesami, które zachodziły nie na obradach możnych tego świata, a w skromnych chatach, rośnie nie tylko w obrębie badań akademickich, ale także wśród czytelników i pasjonatów. Jednym z kierunków zainteresowań są dzieje zwierząt i ich relacji z ludźmi. Brian Fagan, brytyjski archeolog, pisarz, autor popularyzatorskich książek historycznych i archeologicznych proponuje w „Zażyłej więzi. Jak zwierzęta kształtowały historię ludzkości” spojrzenie w głąb dziejów, aby przyjrzeć się temu, jak zwierzęta zmieniły bieg historii.
Bohaterowie książki Fagana to wspaniała ósemka: pies, koza, owca, świnia, bydło, osioł, koń i wielbłąd. Autor nie poświęca im jednakże uwagi w równym stopniu. Psom, osłom, koniom i wielbłądom poświęcono osobne rozdziały, kozy, owce, świnie i bydło opisane zostały wspólnie w rozdziale poświęconym rewolucji rolniczej. Podstawowym założeniem książki Fagana jest to, że „15 tysięcy lat temu związki oparte na wspólnocie i szacunku doprowadziły do współpracy i uspołecznienia relacji ludzi i wilków (…)” (s. 13), następnie udomowiono kolejne gatunki hodowlane, a przy okazji „obie strony skorzystały na tym przełomowym partnerstwie” (s. 14). Ostatni rozdział książki „Łagodne, cierpliwe, cierpiące” opisuje z kolei, w nieco telegraficznym skrócie, relacje człowieka i udomowionych zwierząt w czasach późniejszych, aż do współczesności. „Zażyła więź” rozpada się przez to niejako na dwie części, z których pierwsza to raczej marsz karawany osłów albo stada bydła, a druga to szalona gonitwa z przeszkodami.
„Zażyła więź” została skonstruowana jak porządna książka popularnonaukowa. Po odautorskim wstępie pojawiają się mapy i tabele chronologiczne, całość zamykają obszerne przypisy i bibliografia, podająca źródła, z których korzystał autor, co jest niewątpliwą zaletą publikacji. Zarazem jednak nie sprawia wrażenia przeładowanej „naukowością” i jest przyjemna w lekturze. Rozdziały rozpoczynają wydrukowane kursywą literackie obrazki-impresje, wprowadzające do następujących po nich historii poszczególnych gatunków i ich relacji z człowiekiem. Opisują, w formie fikcyjnej opowiastki, o zachowaniach ludzi i zwierząt w danym okresie historycznym, są oparte na naukowych hipotezach, jak np. impresja o łowcy z roku 8 000 p.n.e., przykucającym w trzcinach i polującym na kaczki wraz z psem, przynoszącym zdobycz w pysku i oczekującym pochwały od swojego pana. Te „obrazki z epoki” stanowią bardzo dobre literackie wprowadzenie, nadając całości lżejszego charakteru. Fagan umiejętnie rekonstruuje warunki życia i sposoby udomowiania zwierząt, zachowania ludzi i zachodzące między obiema grupami procesy. Przystępnie opisuje prowadzone badania naukowe i wyciągane z nich wnioski i założenia dotyczące pochodzenia konkretnych zwierząt oraz początków ich życia z człowiekiem. Nie do końca zasadne wydają się decyzje edytorskie dotyczące wyłączenia niektórych partii w osobne ramki. Teksty w ramkach bez uszczerbku dla całości mogłyby być bez wyróżnienia włączone w tok prowadzonej narracji, gdyż często nie mają charakteru dygresyjnego, nie rozbijają wywodu, a raczej stanowią jego kontynuację. Czasami też zawierają niepotrzebne powtórzenia, których można było uniknąć przy redagowaniu całości.
Mogłoby się wydawać, że Fagan ulega mitowi arkadyjskiemu, na co wskazuje sama konstrukcja książki – na początku była „zażyła więź”, a potem „panowanie nad zwierzętami”, „piekło niemych stworzeń”, „ofiary wojskowego szaleństwa”, „okrucieństwo wobec niezastąpionych” i „zabijanie, prezentowanie, kochanie” (to tytuły końcowych rozdziałów, składające się na część „Łagodne, cierpliwe, cierpiące”). Nie jest jednak tak, że autor daje się zwieść mitom o łagodnych przodkach żyjących w czułej symbiozie z udomowionymi gatunkami. Dostrzega specyficzną, niekiedy religijną więź (jak w przypadku kultury związanych z bykami, z których uczyniono zwierzęta sakralne), jaka łączyła ludzi i zwierzęta, potrafi ją także fascynująco opisać. Rozdziały o osłach, koniach i wielbłądach są zdecydowanie najciekawsze w całej pracy. To właśnie w nich Fagan doskonale opisuje, jak niepozorne, często zapomniane zwierzęta (na przykład osły) przyczyniały się do rozkwitu i upadku imperiów, niosąc na swoich grzbietach znacznie więcej niż tylko przeznaczone im ładunki. Autor nie unika także relacjonowania opłakanych warunków, w jakim przyszło żyć mniej cenionym gatunkom, mimo tytanicznej pracy, jaką wykonywały na rzecz człowieka. Wykazuje też olbrzymią zależność Chin od armii i pozyskiwania koni, z czego kolejni władcy czynili główne zadanie swoich rządów, rozwijając administrację, sieć dróg i sieć hodowli, mających na celu zapewnienie przetrwania i bezpieczeństwa imperium. Opowieść o udomowieniu różnych gatunków oraz ich późniejszym przemożnym wpływie na historię i Historię jest barwnie opowiedziana, dobrze udokumentowana i fascynująca.
W tym momencie „Zażyła więź” mogłaby się z powodzeniem zakończyć, gdyż zaczyna się rozpadać na dwie zupełnie nieprzystające do siebie części. Ta nierówność wynika przede wszystkim z kontrastu między szczegółowością a pobieżnością w opracowywaniu kolejnych rozdziałów. O ile część poświęcona „wspaniałej ósemce” – psom, kozom, owcom, świniom, bydłu, osłom, koniom i wielbłądom jest bardzo szczegółowa i wnikliwa, z dużym pietyzmem opisuje rozmaite wydarzenia historyczne oraz prowadzone badania archeologiczne, o tyle część poświęcona nowożytności i dalszym epokom okazuje się co najmniej pobieżna. Nie znaczy to, że jest nieprawdziwa czy przekłamana – ukazuje jedynie uproszczony obraz, związany z przemysłową hodowlą i użytkowym aspektem trzymania zwierząt, a także rodzącym się w XIX-wiecznej Anglii ruchami miłośników i obrońców zwierząt. Kwestie etyczne we współczesnym podejściu do zwierząt streszczono w krótkim cytowaniu Petera Singera, bez szczególnego zagłębiania się w poruszaną problematykę. Niestety, ostatnie partie książki sprawiają wrażenie doczepionej do niezłej publikacji popularnonaukowej broszury o prawach zwierząt. Nie ma nic złego w broszurach dotyczących praw zwierząt, można też przyjąć (jak czyni autorka niniejszej recenzji), że stanowisko Fagana jest skądinąd słuszne, a nasz współczesny stosunek do zwierząt ma podejrzany etycznie charakter, ale w zestawieniu z pierwszą częścią książki ta poświęcona współczesności brzmi nieco jak mowa agitacyjna świeżo „nawróconego” weganina, a nie jak równoprawna część pracy popularnonaukowej. W końcu sam Fagan zauważa, że relacja człowieka z oswajanymi zwierzętami nie zawsze przypominała rajskie obrazki. Przejście od partnerstwa do podporządkowania także nie wydarzyło się nagle, ale szybkie przeskoki między kolejnymi epokami i pobieżny sposób ich opisu wskazują na co innego. Pozostaje jedynie żałować, że wiele zajmujących problemów – jak np. wątek klasowy w hodowli zwierząt, międzyklasowych tarć dotyczących traktowania zwierząt – autor potraktował tak skrótowo.
W książce zdarzyło się również kilka potknięć redakcyjnych i tłumaczeniowych, także, niestety, w końcowych partiach książki. Pojawia się pleonazm „wiwisekcja na żywo”, mylnie przetłumaczono nazwy końskich chodów (chody to w języku polskim szersza kategoria, opisująca sposoby poruszania się koni; wyróżnia się trzy podstawowe chody – stęp, kłus i galop; stęp, ang. walk, błędnie przetłumaczono jako ‘chód’), pojęcie „samorództwa” wymagałoby jednak objaśnienia, jako że koncepcja ta może nie być znana czytelnikowi publikacji popularnonaukowej.
„Zażyła więź. Jak zwierzęta kształtowały historię” Briana Fagana stanowi, mimo pewnych niedoskonałości, ciekawą pozycję. Osiem udomowionych gatunków, które miały największy wpływ na historię i rozwój ludzkiej cywilizacji, zostało opisanych we wnikliwy, zajmujący sposób, niepozbawiony walorów literackich. Warto także zwrócić uwagę na bogaty materiał bibliograficzny i ilustracje, towarzyszące opowieści. Niewątpliwie książka zyskałaby na ograniczeniu się do prehistorii i starożytności, opisanych rzetelnie i interesująco, jednakże jej pierwsza część jest warta uwagi i lektury.
Bohaterowie książki Fagana to wspaniała ósemka: pies, koza, owca, świnia, bydło, osioł, koń i wielbłąd. Autor nie poświęca im jednakże uwagi w równym stopniu. Psom, osłom, koniom i wielbłądom poświęcono osobne rozdziały, kozy, owce, świnie i bydło opisane zostały wspólnie w rozdziale poświęconym rewolucji rolniczej. Podstawowym założeniem książki Fagana jest to, że „15 tysięcy lat temu związki oparte na wspólnocie i szacunku doprowadziły do współpracy i uspołecznienia relacji ludzi i wilków (…)” (s. 13), następnie udomowiono kolejne gatunki hodowlane, a przy okazji „obie strony skorzystały na tym przełomowym partnerstwie” (s. 14). Ostatni rozdział książki „Łagodne, cierpliwe, cierpiące” opisuje z kolei, w nieco telegraficznym skrócie, relacje człowieka i udomowionych zwierząt w czasach późniejszych, aż do współczesności. „Zażyła więź” rozpada się przez to niejako na dwie części, z których pierwsza to raczej marsz karawany osłów albo stada bydła, a druga to szalona gonitwa z przeszkodami.
„Zażyła więź” została skonstruowana jak porządna książka popularnonaukowa. Po odautorskim wstępie pojawiają się mapy i tabele chronologiczne, całość zamykają obszerne przypisy i bibliografia, podająca źródła, z których korzystał autor, co jest niewątpliwą zaletą publikacji. Zarazem jednak nie sprawia wrażenia przeładowanej „naukowością” i jest przyjemna w lekturze. Rozdziały rozpoczynają wydrukowane kursywą literackie obrazki-impresje, wprowadzające do następujących po nich historii poszczególnych gatunków i ich relacji z człowiekiem. Opisują, w formie fikcyjnej opowiastki, o zachowaniach ludzi i zwierząt w danym okresie historycznym, są oparte na naukowych hipotezach, jak np. impresja o łowcy z roku 8 000 p.n.e., przykucającym w trzcinach i polującym na kaczki wraz z psem, przynoszącym zdobycz w pysku i oczekującym pochwały od swojego pana. Te „obrazki z epoki” stanowią bardzo dobre literackie wprowadzenie, nadając całości lżejszego charakteru. Fagan umiejętnie rekonstruuje warunki życia i sposoby udomowiania zwierząt, zachowania ludzi i zachodzące między obiema grupami procesy. Przystępnie opisuje prowadzone badania naukowe i wyciągane z nich wnioski i założenia dotyczące pochodzenia konkretnych zwierząt oraz początków ich życia z człowiekiem. Nie do końca zasadne wydają się decyzje edytorskie dotyczące wyłączenia niektórych partii w osobne ramki. Teksty w ramkach bez uszczerbku dla całości mogłyby być bez wyróżnienia włączone w tok prowadzonej narracji, gdyż często nie mają charakteru dygresyjnego, nie rozbijają wywodu, a raczej stanowią jego kontynuację. Czasami też zawierają niepotrzebne powtórzenia, których można było uniknąć przy redagowaniu całości.
Mogłoby się wydawać, że Fagan ulega mitowi arkadyjskiemu, na co wskazuje sama konstrukcja książki – na początku była „zażyła więź”, a potem „panowanie nad zwierzętami”, „piekło niemych stworzeń”, „ofiary wojskowego szaleństwa”, „okrucieństwo wobec niezastąpionych” i „zabijanie, prezentowanie, kochanie” (to tytuły końcowych rozdziałów, składające się na część „Łagodne, cierpliwe, cierpiące”). Nie jest jednak tak, że autor daje się zwieść mitom o łagodnych przodkach żyjących w czułej symbiozie z udomowionymi gatunkami. Dostrzega specyficzną, niekiedy religijną więź (jak w przypadku kultury związanych z bykami, z których uczyniono zwierzęta sakralne), jaka łączyła ludzi i zwierzęta, potrafi ją także fascynująco opisać. Rozdziały o osłach, koniach i wielbłądach są zdecydowanie najciekawsze w całej pracy. To właśnie w nich Fagan doskonale opisuje, jak niepozorne, często zapomniane zwierzęta (na przykład osły) przyczyniały się do rozkwitu i upadku imperiów, niosąc na swoich grzbietach znacznie więcej niż tylko przeznaczone im ładunki. Autor nie unika także relacjonowania opłakanych warunków, w jakim przyszło żyć mniej cenionym gatunkom, mimo tytanicznej pracy, jaką wykonywały na rzecz człowieka. Wykazuje też olbrzymią zależność Chin od armii i pozyskiwania koni, z czego kolejni władcy czynili główne zadanie swoich rządów, rozwijając administrację, sieć dróg i sieć hodowli, mających na celu zapewnienie przetrwania i bezpieczeństwa imperium. Opowieść o udomowieniu różnych gatunków oraz ich późniejszym przemożnym wpływie na historię i Historię jest barwnie opowiedziana, dobrze udokumentowana i fascynująca.
W tym momencie „Zażyła więź” mogłaby się z powodzeniem zakończyć, gdyż zaczyna się rozpadać na dwie zupełnie nieprzystające do siebie części. Ta nierówność wynika przede wszystkim z kontrastu między szczegółowością a pobieżnością w opracowywaniu kolejnych rozdziałów. O ile część poświęcona „wspaniałej ósemce” – psom, kozom, owcom, świniom, bydłu, osłom, koniom i wielbłądom jest bardzo szczegółowa i wnikliwa, z dużym pietyzmem opisuje rozmaite wydarzenia historyczne oraz prowadzone badania archeologiczne, o tyle część poświęcona nowożytności i dalszym epokom okazuje się co najmniej pobieżna. Nie znaczy to, że jest nieprawdziwa czy przekłamana – ukazuje jedynie uproszczony obraz, związany z przemysłową hodowlą i użytkowym aspektem trzymania zwierząt, a także rodzącym się w XIX-wiecznej Anglii ruchami miłośników i obrońców zwierząt. Kwestie etyczne we współczesnym podejściu do zwierząt streszczono w krótkim cytowaniu Petera Singera, bez szczególnego zagłębiania się w poruszaną problematykę. Niestety, ostatnie partie książki sprawiają wrażenie doczepionej do niezłej publikacji popularnonaukowej broszury o prawach zwierząt. Nie ma nic złego w broszurach dotyczących praw zwierząt, można też przyjąć (jak czyni autorka niniejszej recenzji), że stanowisko Fagana jest skądinąd słuszne, a nasz współczesny stosunek do zwierząt ma podejrzany etycznie charakter, ale w zestawieniu z pierwszą częścią książki ta poświęcona współczesności brzmi nieco jak mowa agitacyjna świeżo „nawróconego” weganina, a nie jak równoprawna część pracy popularnonaukowej. W końcu sam Fagan zauważa, że relacja człowieka z oswajanymi zwierzętami nie zawsze przypominała rajskie obrazki. Przejście od partnerstwa do podporządkowania także nie wydarzyło się nagle, ale szybkie przeskoki między kolejnymi epokami i pobieżny sposób ich opisu wskazują na co innego. Pozostaje jedynie żałować, że wiele zajmujących problemów – jak np. wątek klasowy w hodowli zwierząt, międzyklasowych tarć dotyczących traktowania zwierząt – autor potraktował tak skrótowo.
W książce zdarzyło się również kilka potknięć redakcyjnych i tłumaczeniowych, także, niestety, w końcowych partiach książki. Pojawia się pleonazm „wiwisekcja na żywo”, mylnie przetłumaczono nazwy końskich chodów (chody to w języku polskim szersza kategoria, opisująca sposoby poruszania się koni; wyróżnia się trzy podstawowe chody – stęp, kłus i galop; stęp, ang. walk, błędnie przetłumaczono jako ‘chód’), pojęcie „samorództwa” wymagałoby jednak objaśnienia, jako że koncepcja ta może nie być znana czytelnikowi publikacji popularnonaukowej.
„Zażyła więź. Jak zwierzęta kształtowały historię” Briana Fagana stanowi, mimo pewnych niedoskonałości, ciekawą pozycję. Osiem udomowionych gatunków, które miały największy wpływ na historię i rozwój ludzkiej cywilizacji, zostało opisanych we wnikliwy, zajmujący sposób, niepozbawiony walorów literackich. Warto także zwrócić uwagę na bogaty materiał bibliograficzny i ilustracje, towarzyszące opowieści. Niewątpliwie książka zyskałaby na ograniczeniu się do prehistorii i starożytności, opisanych rzetelnie i interesująco, jednakże jej pierwsza część jest warta uwagi i lektury.
Brian Fagan: „Zażyła więź. Jak zwierzęta kształtowały historię ludzkości”. Przeł. Patryk Gołębiowski. Wydawnictwo Sonia Draga. Katowice 2018.
| Zadanie dofinansowane ze środków budżetu Województwa Śląskiego. Zrealizowano przy wsparciu Fundacji Otwarty Kod Kultury. |
 |
 |