Dotychczas studia nad męskościami ukazywały się w specjalnej serii wydawniczej Instytutu Badań Literackich PAN, m.in. były to prace Tomasza Kaliściaka, Wojciecha Śmiei, Dawida Matuszka oraz trzytomowa publikacja zbiorowa „Formy męskości” pod redakcją Adama Dziadka. Teraz w Wydawnictwie Uniwersytetu Gdańskiego ukazała się monografia pokonferencyjna „(Nie)męskość w tekstach kultury XIX-XXI wieku” pod redakcją Barbary Zwolińskiej i Krystiana Macieja Tomali. Gdańscy badacze, jak sami przekonują, starają się nieśmiało dołączyć „do wydanych w ostatnich latach znakomitych polskich publikacji poświęconych męskości” (s. 10).

„(Nie)męskość…” składa się z 42 artykułów zgrupowanych pod względem typów męskości, które starają się omówić lub przeanalizować. Znajdują się tu rozdziały poświęcone kolejno męskości militarnej, homoseksualnej, performatywnej, międzywojennej oraz przełomu XIX i XX wieku. Badacze i badaczki skupili też swoją uwagę na formach narracji, przy których pomocy dyskursywizuje się (nie)męskość w tekstach kultury XXI wieku. Niniejszy tom natomiast rozpoczyna się artykułem Macieja Dudy, stanowiącym omówienie dotychczasowych badań prowadzonych w Polsce w zakresie masculinities studies.

W badaniach nad mężczyznami „(Nie)męskość…” to pozycja bardzo interesująca. Jest tak nie tylko dlatego, iż w omawianej publikacji znajduje się wiele artykułów, których przedmiot badawczy stanowią tak oddalone od siebie teksty kultury jak powieść „Wiry” Henryka Sienkiewicza czy bajka „Alladyn” wytwórni Walt Disney Pictures. Niewątpliwie należy to uznać za niemałą zaletę „(Nie)męskości…”, lecz przede wszystkim pragnę podkreślić, iż w tomie duża część artykułów dotyczy aktualnych form, poprzez które mężczyźni wyrażają własną tożsamość płciową. Niektóre z tych szkiców natomiast nie tylko analizują typy (nie)męskości obecne w danym tekście kultury, lecz ponadto rejestrują pewne tendencje, które pozwalają wyznaczać kierunek zmian w tożsamościach dzisiejszych mężczyzn – tożsamościach, które zapewne niebawem znajdą swoje odzwierciedlenie w najnowszych (lub jeszcze niepowstałych) tekstach kultury.

Wspomnianego zagadnienia dotyczy artykuł ks. Andrzej Draguła „Ekstremalna Droga Krzyżowa. Stary czy nowy model duchowości męskiej?”, kończący się pytaniem: czy EDK jako nowatorskie podejście do duchowości nadal jest nabożeństwem czy może stanowi już weryfikację własnej tożsamości płciowej, a tym samym staje się formą współczesnego męskiego rytuału inicjacyjnego? Badacz zauważa w wypowiedziach organizatorów takie sformułowania jak „EDK jest miejscem dla każdego mężczyzny szukającego Boga i chcącego odkryć swoją tożsamość” (s. 376). Prowadzi to ks. Dragułę do głębszej analizy sposobów „bycia mężczyzną” oraz odkrywania własnej męskości proponowanych przez instytucję Kościoła katolickiego. Oprócz wspomnianej już sugestii, iż prawdopodobnie EDK zastępuje brak powszechnego męskiego rytuału inicjacyjnego, badacz stwierdza, iż nie należy postrzegać trasy EDK tylko i wyłącznie jako aktywność sportową i wyczynową (nie jest to przecież suplement strzelnicy, boksu czy wędkowania). Najistotniejsze wydaje się w tym przypadku nie tylko skonfrontowanie się z własnymi ograniczeniami fizycznymi, lecz pokonanie ich dzięki wierze i modlitwie.

Artykuł ks. Draguły nasuwa wniosek, iż współcześnie performuje się męskość poprzez akty transgresywne. Granice pomiędzy płciami stały się tak bliskie, iż nie wystarcza gromadzenie dóbr (sytuacja ekonomiczna kobiet również im na to pozwala) lub piastowanie poważanej funkcji społecznej (kobiety współcześnie również zostają przedstawicielkami rządów, dyrektorkami itp.), a więc tradycyjne formy męskiej dominacji zdezaktualizowały się i współcześnie mężczyźni odczuwają potrzebę, by w inny sposób weryfikować swoją męskość. Prowadzi to do sytuacji, iż jedynym sposobem mężczyzn na potwierdzenie własnej tożsamości płciowej staje się dokonanie pewnego aktu transgresywnego, przekroczenie zastanych form egzystencji.

Podobnego zdania jest Barbara Świąder-Puchowska, która zauważa, iż „cechy męskie i kobiece (…) zaczęły się przenikać, nakładać, wymieniać” (s. 309). Zamiast jednak uwypuklać elastyczność granic pomiędzy płciami – co starał się ukazać Radosław Rychcik w inscenizacji „Hamleta” (zob. s. 311) – niektórzy mężczyźni pragną na nowo ukonstytuować własną tożsamość płciową. Jednym z takich sposobów jest udział w Ekstremalnej Drodze Krzyżowej, inne zaś w „(Nie)męskości… nie padają. Badacze wskazują natomiast na zagrożenia wynikające z rozpowszechniania wzorców męskości opartych na etosie rycersko-żołnierskim. Taki model osobowości, nawet jeśli godny naśladowania, nie jest możliwy do realizacji w czasie pokoju. Paulina Osak, analizując pod kątem typów reprezentacji męskości serię podręczników „Między nami” wydaną przez Gdańskie Wydawnictwo Oświatowe, dochodzi do wniosku, że w tekstach kultury zamieszczonych w podręcznikach szkolnych nie tylko rozpowszechnia się mit żołnierza-bohatera, lecz również marginalizowane są postaci mężczyzn, które spełniają się w roli ojca, odnoszą sukcesy zawodowe i rozwijają swoje pasje. Taka reprezentacja męskości okazuje się właściwie nieobecna. Zamiast tego często ukazani są mężczyźni, którzy „miewają problemy z zadaniami, które stawia przed nimi ojcostwo” (s. 51).

Badaczka zwróciła również uwagę na sposoby przedstawiania rodziców w lekturach szkolnych w klasach 4-6 i na przykładzie „Dynastii Miziołków” Joanny Olech omówiła przedstawioną tam postać Papiszona, niezaradnego ojca, który w sferze domu poddaje się dominacji swojej małżonki. Osak kończy swój wywód stwierdzeniem, iż młodzi ludzie w edukacji szkolnej spotykają się z dwoma typami wzorców męskości: bohaterem-żołnierzem, który odnosi sukcesy pod względem sprawności fizycznej (współczesną aktualizacją takiego wzorca wydaje się być EDK), oraz niezdarnym ojcem, który nie spełnia swoich obowiązków (co najwyżej utrzymuje finansowo rodzinę).

W „(Nie)męskości…” znajduje się również artykuł Sonii Czaplewskiej „Męskość w serii podręczników »Nasz elementarz« wydanych w 2014 roku przez Ministerstwo Edukacji Narodowej”, gdzie badaczka próbuje scharakteryzować męski wzorzec osobowy wynikający z treści podręczników przeznaczonych dla uczniów szkoły podstawowej. Czaplewska w przeciwieństwie do Osak dokonała analizy ilościowej, wyliczając częstotliwość występowania wyrazów oznaczających role męskie, a także długości wypowiedzi i typów zdań chłopców. Czaplewska stwierdza, iż autorzy serii podręczników „Nasz elementarz” lekko faworyzują postaci męskie: „Bohaterowie ukazani są nieznacznie częściej na ilustracjach, częściej się wypowiadają, a ich wypowiedzi są nieco dłuższe” (s. 46).

Co ciekawe, inni badacze, w przeciwieństwie do Osak, Czaplewskiej i ks. Draguły, skupili się na formach dyskursywizacji „niemęskich” postaci we współczesnych tekstach kultury. Na przykład Marta Zatorska omawia homoseksualnych bohaterów we współczesnych powieściach historycznych: Leszka Czarnego w „Koronie śniegu i krwi” Elżbiety Cherezińskiej oraz Michała Korybuta Wiśniowieckiego w „Gambicie hetmańskim” Roberta Forysia. Wspomniana już Barbara Świąder-Puchowska pisze o realizacjach „Hamleta” Williama Szekspira, w których twórcy na różne sposoby starali się podkreślić niemęskość głównego bohatera. Tę samą kwestię omawia Elżbieta Mikiciuk, tyle że na przykładzie spektaklu „Idiota” Igora Gorzkowskiego według powieści Fiodora Dostojewskiego.

„(Nie)męskość” w interesujący sposób podejmuje kwestię współczesnych form męskości. Ks. Andrzej Draguła i Paulina Osak wspólnie zauważają, iż elastyczność ról płciowych powoduje dezaktualizację dotychczasowego wzoru do naśladowania. W ten sposób rodzi się potrzeba utworzenia nowego systemu symbolicznego, który nie wykluczałby współcześnie żyjących mężczyzn: zarówno ojców, jak i katolików. Dlatego też wydaje się, iż omawiana monografia pokonferencyjna stanowi interesującą lekturę dla każdego, kogo interesuje, jak mężczyźni mówili o sobie w XIX i XX wieku oraz jak dziś próbują znaleźć nowy język.

Jest to jednak również ciekawa pozycja dla osób zainteresowanych oryginalnymi analizami kultury XIX i XX wieku. Ważne są w tym aspekcie artykuły Tomasza Kaliściaka, Mateusza Skuchy, Wojciecha Śmiei czy Tomasza Tomasika, ale to już zasłużeni i rozpoznawalni polscy badacze zajmujący się masculinities studies – ich prace celowo nie zostały omówione w niniejszej recenzji, by do głosu doszły nazwiska dotychczas mniej znane.

„(Nie)męskość w tekstach kultury XIX-XXI wieku”. Red. Barbara Zwolińska, Krystian Maciej Tomali. Wydawnictwo Uniwersytetu Gdańskiego. Gdańsk 2019.