W dobie wzmożonych konfliktów o podłożu narodowościowym i etnicznym nie dziwi rosnące zainteresowanie tematyką interkulturowości w reportażu literackim – uchodzącym przecież za jeden z „najczulszych sejsmografów bezbłędnie reagujących na zmiany tętna życia politycznego i społecznego” (Kwiatkowski 1974: 1). Utwory reportażowe podejmujące motyw Inności kulturowej są w konsekwencji coraz częściej eksplorowane na polu naukowym, o czym świadczą zarówno pomniejsze szkice oscylujące wokół tej kwestii (np. Żyrek 2014; Jakubowski 2019), jak i jej ujęcia monograficzne (Wiszniowska 2017). Książka Magdaleny Horodeckiej „Pośrednicy. Współczesny reportaż literacki wobec Innego” stanowi cenny wkład w rzeczony nurt badań z uwagi na przekrojowy charakter analizy i mnogość materiału nią objętego, a także wieloaspektową problematyzację tytułowego zagadnienia.

Rozpatrując reporterskie wizje Inności w duchu nowej humanistyki, lokującej refleksję literacką w szerokim uniwersum praktyk społecznych, Horodecka dostrzega we współczesnej prozie reporterów „zjawisko stopniowego zanikania narracji uniwersalizujących na rzecz relatywistycznej perspektywy opisu kultur” (s. 29). Uniwersalizm i relatywizm kulturowy uznaje za dwie opozycyjne, choć – jak wykazują zawarte w książce szkice – nie zawsze rozłączne strategie pisania o Innym, pozwalające analizować twórczość reportażową w wymiarze etnopoetologicznym. Kreśląc w swej rozprawie kompleksowy obraz etnopoetyki reportażu, tj. instrumentarium „literackiego opowiadania o odmienności kulturowej” (s. 14), badaczka akcentuje nieuchronne zapośredniczenie tak rozumianych reprezentacji przez podmiot autorski. Zróżnicowanie skali i narzędzi owych mediacji omawia na przykładzie dorobku wybranych reporterów z Polski (m.in. Jacka Hugo-Badera, Mateusza Marczewskiego, Lidii Ostałowskiej, Wojciecha Tochmana, Witolda Szabłowskiego, Mariusza Szczygła) i zagranicy (np. Jeana Hatzfelda, Åsne Seierstad czy Güntera Wallraffa).

Choć Horodecka skupia się głównie na przedstawicielach młodego i średniego pokolenia, regularnie konfrontuje ich teksty z eksplorującą fenomen Inności prozą klasyka gatunku – Ryszarda Kapuścińskiego. W tego typu zestawieniach często uwidacznia się dobitny, acz merytorycznie uzasadniony krytycyzm badaczki. Kilkakrotnie przywołuje ona kwestię uniwersalizujących i europocentrycznych tendencji w utworach „cesarza” reportażu, podkreślając, że generacja reporterów publikujących po 1989 roku „subtelnie dystansuje się” wobec takiej etnopoetyki (s. 52). Dorobek młodszych pokoleniowo autorów Horodecka wpisuje we wspomniany już paradygmat relatywistyczny i ocenia w przeważającej mierze pozytywnie. Również i w tym wypadku celnie wydobywa jednak pewne mankamenty prezentowanych tekstów. I tak: doceniając literacko-poznawcze walory „Eli, Eli” Tochmana, badaczka uwypukla zarazem dostrzegalny w książce zabieg instrumentalizacji bohaterów (zob. s. 103) oraz subiektywizacji miejscami zaburzającej wiarygodność opisu (zob. s. 106). W innym szkicu autorka eksponuje etyczny i humanistyczny wymiar reportaży Swietłany Aleksijewicz, lecz równocześnie zarzuca noblistce mało reprezentatywny dobór portretowanych postaci oraz wynikającą z mnogości przytaczanych świadectw „formalną niezborność” (s. 126-128). Analogiczne uwagi krytyczne, bilansujące afirmatywną wymowę ogólną poszczególnych analiz, padają też m.in. pod adresem kaukaskich opowieści Wojciecha Góreckiego (zob. s. 146, 148), biograficznych tekstów Angeliki Kuźniak (zob. s. 226-227) czy penetrujących świat islamu reportaży Piotra Ibrahima Kalwasa (zob. s. 251-253).

Ten badawczy dystans uwierzytelnia podjętą w książce refleksję równie silnie, co autorskie propozycje terminologiczne i typologiczne. Horodecka włącza w tok rozważań sformułowane ściśle w odniesieniu do omawianych modeli narracyjnych pojęcia, jak „geograficzne kontinuum reprezentacji” (s. 135) czy „afirmatywny opis Innego” (s. 271). Tworzy ponadto własne kategoryzacje, wśród których można wskazać np. wyliczenie strategii reprezentacji Romów w zbiorze „Cygan to Cygan” Ostałowskiej (zob. s. 162). Badaczka nie poprzestaje jednak na generalizujących typizacjach i wpisywaniu poszczególnych utworów w abstrakcyjne ramy pojęciowe. Wprowadza bowiem do swych analiz treści o charakterze empirycznym, utrwalające jej prywatne doświadczenia powiązane z tematem rozprawy: rozmowy z konkretnymi reporterami, tłumaczami i naukowcami, udział w spotkaniach autorskich lub efekty wykorzystania reportaży na zajęciach uniwersyteckich ze studentami.

Horodecka uwypukla ponadto paradoksy reporterskich opisów Inności – choćby fakt, że w tekście operującym relatywistyczną strategią narracyjną może równocześnie ujawniać się perspektywa uniwersalizująca (casus m.in. omawianej przez badaczkę „Strategii antylop” Hatzfelda) i wartościująca (pokazana na przykładzie zbioru „Zabójca z miasta moreli” Szabłowskiego). Interpretacje zawarte w recenzowanej publikacji są więc dalekie od upraszczających wizji reportera-mediatora, który w sposób bezstronny nawiązuje dialog z Innym – tym bardziej, że badaczka rozpatruje tę rolę na przykładzie utworów zróżnicowanych tak tematycznie, jak i formalnie. Często też dostrzega w nich nieoczywiste analogie, o czym świadczą np. przywołane w rozprawie paralele między książką „Czasy secondhand. Koniec czerwonego człowieka” Aleksijewicz i „Pamiętnikiem z powstania warszawskiego” Mirona Białoszewskiego (zob. s. 122) bądź między tekstami Ostałowskiej i reportażami społecznymi George’a Orwella (zob. s. 171). Eksponowanie tego typu paradoksalnych detali współgra ze sformułowaną we wstępie tezą, zgodnie z którą „pisarstwo podróżników i reporterów ma duży, choć nie zawsze wykorzystywany, potencjał przekraczania kliszowego myślenia o Innym” (s. 16).

Merytorykę wywodu Horodeckiej podnoszą nie tylko wspomniane partie interpretacyjne, świadczące o rzetelnym warsztacie krytycznoliterackim autorki, ale i wprowadzone w poszczególnych rozdziałach konteksty teoretyczne dwojakiego typu. Pierwsza grupa tych – co warto odnotować – niezwykle licznych i metodologicznie zróżnicowanych odniesień mieści się w szerokim dyskursie współczesnej humanistyki i nauk społecznych. Badaczka przywołuje zwłaszcza polskie i obcojęzyczne prace z obszaru antropologii kulturowej i literackiej oraz studiów postkolonialnych, choć sięga też po mniej oczywiste – zważywszy na przewodnią tematykę książki – nawiązania do takich dziedzin, jak teoria afektów, psychologia percepcji czy historiografia. Druga płaszczyzna kontekstowa rozważań obejmuje natomiast krajowe i zagraniczne rozprawy dotyczące prozy reportażowej i innych odmian literatury faktu. Autorka wykazuje się doskonałą orientacją w sferze naukowych studiów nad reportażem pisanym, zestawiając jego polską tradycję z nurtem anglosaskich badań dziennikarstwa literackiego (literary journalism). Często odnosi też analizowaną twórczość do konkretnych koncepcji literaturoznawczych, np. do sformułowanej przez Małgorzatę Czermińską teorii autobiograficznego trójkąta (zob. s. 234) lub do idei polifoniczności w ujęciu Michaiła Bachtina (zob. s. 125).

Wiele miejsca Horodecka poświęca wreszcie poetyce reportażu jako gatunku, rozpatrując ją równolegle w skali mikro i makro. Pierwszy wymiar uwidacznia się w analizach konkretnych tekstów reporterskich, które autorka bada nie tylko pod kątem problematyki, ale i zastosowanych rozwiązań formalnych. Obok wcześniej wspomnianych nawiązań teoretycznoliterackich, to właśnie charakterystyka stylistycznego ukształtowania, kompozycji i gramatycznej struktury omawianych utworów ujawnia najdobitniej literaturoznawczą orientację badaczki. Drugi z wyróżnionych poziomów refleksji poetykalnej obejmuje natomiast nawiązania do szerszych trendów w nurcie współczesnego reportażu, które wpływają na sposób reprezentacji kulturowej Inności. Należą do nich m.in. wyeksponowane w książce Horodeckiej zabiegi funkcjonalizacji, subiektywizacji i hybrydyzacji formuły reportażowej – dostrzegalne zwłaszcza w twórczości młodszego pokolenia polskich reporterów.

W tej przemyślanej, erudycyjnej i merytorycznie wyczerpującej rozprawie trudno doszukać się znaczących mankamentów. Ogólnego wrażenia wyniesionego z lektury nie umniejszają drobne usterki redakcyjne: sporadyczne powtórzenia wyrazów, literówki i błędy fleksyjne oraz pojedyncze pomyłki w zapisie cytowanych źródeł (zob. np. przypis 69 na s. 79, w którym zamiast miejsca wydania publikacji podano nazwę wydawnictwa; por. także niekonsekwentną pisownię tytułu monografii Joanny Jeziorskiej-Haładyj, przywołanej na s. 93 w tekście głównym i przypisie, jak również rozbieżności w opisach bibliograficznych antologii „The New Journalism” pod red. Toma Wolfe’a i E.W. Johnsona w przypisach nr 38 na s. 20 oraz nr 1 na s. 81). Bodaj jedyną poważniejszą uwagą, jaką można odnieść do książki Horodeckiej, jest zaburzenie ramy delimitacyjnej rozprawy wskutek braku zakończenia. Wyciągnięcie finalnych wniosków z dokonanych analiz, a następnie ich skonfrontowanie ze wstępnymi rozpoznaniami, pozwoliłoby zamknąć zawartość recenzowanego tomu w przejrzystej kompozycyjnej klamrze.

W całościowym odbiorze publikacja Horodeckiej wyróżnia się jednak zdecydowanie pozytywnie na tle innych prac z zakresu teorii reportażu literackiego. Decydują o tym precyzyjnie określona metodologia, transdyscyplinarność i aktualność ujęcia, a także obszerność i wewnętrzna złożoność badanego materiału. Szczególnie cenne jest w owej rozprawie wielowymiarowe spojrzenie na kategorię Innego oraz jej osadzenie w rozmaitych kontekstach i konfiguracjach znaczeniowych. Autorka potwierdza tym samym tezę o zaistnieniu odrębnego, antropologicznego nurtu współczesnych reportaży, których twórcy „zasługują na metaforyczne miano koneserów kulturowej różnorodności” (s. 17).

LITERATURA:

Jakubowski P.: „Reporter jako towarzysz i jako świadek – literatura non-fiction wobec tak zwanego kryzysu uchodźczego”. W: „Literatura polska w świecie. T. 7. Reportaż w świecie. Światowość reportażu”. Red. K. Frukacz. Katowice 2019.

Kwiatkowski Z.: „O reportażu raz jeszcze”. „Życie Literackie” 1974, nr 26.

Wiszniowska M.: „Zobaczyć – opisać – zrozumieć. Polskie reportaże literackie o rosyjskim imperium”. Katowice 2017.

Żyrek E.: „Inny czy Obcy? Dylematy wielokulturowości w reportażach afrykańskich Jeana Hatzfelda i Ryszarda Kapuścińskiego”. „Zeszyty Prasoznawcze” 2014, t. 57, nr 4.

Magdalena Horodecka: „Pośrednicy. Współczesny reportaż literacki wobec Innego”. Wydawnictwo Universitas. Kraków 2020.