„Seria Górska jest odpowiedzią na rosnące zainteresowanie górami, jak również wieloaspektową, szeroką recepcję przestrzeni i kultury górskiej w literaturze, sztuce i życiu społecznym”. Tak brzmi pierwsze zdanie ogólnej charakterystyki nowej inicjatywy TAiWPN Universitas, zamieszczone na okładce drugiego tomu, zatytułowanego „Od Kaukazu po Sudety. Studia i szkice o poznawaniu i zamieszkiwaniu gór dalekich i bliskich”. Serię zapoczątkował w 2019 roku autorski zbiór Jacka Kolbuszewskiego „Góry. Przestrzenie i krajobrazy. Studia z historii literatury i kultury”. Druga publikacja jest monografią zbiorową, w której zgromadzono prace badaczy z różnych akademickich ośrodków polskich (Uniwersytetu Wrocławskiego, Uniwersytetu Jagiellońskiego, Uniwersytetu Warszawskiego) i zagranicznych (Uniwersytetu Masaryka w Brnie, Uniwersytetu Karola w Pradze). Zapowiadane, kolejne tomy będą miały jeszcze inny charakter. W planach jest bowiem monografia na temat życia, działalności alpinistycznej i pisarstwa światowej sławy włoskiego wspinacza Waltera Bonattiego – autora jednej z najbardziej znanych „książek górskich” – „Moje góry”, przygotowywana przez Martę Wójtowicz; zbiór studiów regionalistycznych Pawła Mackiewicza i praca Anny Pigoń o kobietach w literaturze o Tatrach.

Przegląd dwóch tomów opublikowanych i trzech planowanych przekonuje o tym, że Seria Górska jest z jednej strony – bardzo szeroko zakrojona, różnorodna pod względem formalnym i tematycznym, a z drugiej – ma wyrazisty, konsekwentny charakter naukowy. Główną ideą jest tu bowiem prezentacja, utwierdzenie, popularyzacja mountain studies, które przybliża we wstępie do omawianego zbioru Ewa Grzęda. Tą nazwą w nauce światowej określane są badania poświęcone przestrzeni górskiej, prowadzone głównie z perspektywy ekologicznej czy też geograficznej, potwierdzające znaczenie gór, widzianych jako enklawy przyrodniczo-kulturowe, w aspekcie rozwoju i przetrwania współczesnej cywilizacji. Redaktorka zbioru „Od Kaukazu po Sudety” (ale i całej serii) zauważa, że tego typu badania mają obecnie formę zinstytucjonalizowaną: są prowadzone w takich ośrodkach jak Mountain Studies Institute (MSI) w Silveerston w Colorado (Stany Zjednoczone) czy Centre for Mountain Studies University of the Highlands and Islands w Perth (Wielka Brytania) (zob. s. 7). W tym kontekście zapewne trzeba by widzieć także Pracownię Badań Humanistycznych nad Problematyką Górską działającą w Instytucie Filologii Polskiej Uniwersytetu Wrocławskiego, z którą związani są Grzęda, Jacek Kolbuszewski i wielu autorów publikujących w ramach Serii Górskiej.

Początki mountain studies sięgają schyłku XIX wieku, intensywny rozwój natomiast trwa już co najmniej kilkadziesiąt lat, tego typu badania nabrały jeszcze większego znaczenia w dobie dyskusji na temat antropocenu. Coraz wyraźniej zarysowuje się potrzeba rozszerzenia mountain studies o perspektywę szeroko pojętej humanistyki i dziedzin jej pokrewnych. Potrzeba ta – jak można przypuszczać na podstawie informacji o serii i lektury wstępu autorstwa Grzędy – w znacznej mierze uzasadnia powołanie Serii Górskiej. Sama nazwa mountain studies (która może się kojarzyć z tak znaczącymi nurtami w nowej humanistyce jak environmental studies, memory studies czy animal studies) nie jest jednak bezdyskusyjna, gdyż pojawiają się także inne, np. mountain research czy mountain science. Pewną tradycję ma także wywodząca się z greki orologia, orology (od słowa oros – góra). Szczególnie ciekawa wydaje się nazwa montology, która upowszechniła się, choć tak naprawdę stanowi żargonowy skrót od mountainology (Sarmiento). Grzęda we wstępie używa polskich odpowiedników tych nazw, pisząc o „myśleniu góroznawczym” (s. 7), „humanistycznie zorientowanych badaniach góroznawczych” (s. 11). To właśnie góroznawstwo stanowi istotę omawianej serii, łączy wydane i planowane tomy.

Lektura inicjującej serię książki Jacka Kolbuszewskiego pozwala poznać tradycję polskich badań góroznawczych. Powstająca przez kilkadziesiąt lat propozycja czytania utworów o tematyce górskiej tworzy zręby autorskiej kulturowej historii i ochrony gór. Natomiast tom „Od Kaukazu po Sudety” to przegląd wielu nowych ujęć badawczych, sondowanie metodologii mountain studies. Zaplecze metodologiczne zgromadzonych w tomie szkiców wyznaczają różne szkoły i nurty badawcze. Renata Gadamska-Serafin pisze o górach Kaukazu w poezji i wspomnieniach zesłańca – Franciszka Ksawerego Pietraszkiewicza, odwołując się głównie do źródeł archiwalnych, ale także zwracając uwagę na charakterystyczne dla geopoetyki relacje pomiędzy literaturą a geografią. Szkic antropologa – Łukasza Smyrskiego „Między idealizmem a materializmem. Holistyczny wymiar Ałtaju” jest efektem prowadzonych przez niego etnograficznych badań terenowych na pograniczu rosyjsko-mongolsko-chińskim. Z kolei Jan Pacholski analizuje wpływ wydanego po raz pierwszy w 1732 roku poematu Albrechta von Hallera „Die Alpen” na karkonoskich podróżopisarzy drugiej połowy XVIII wieku, pisze o recepcji, literackich nawiązaniach i inspiracjach. Autorzy kolejnego szkicu: Veronika Faktorová i Karel Stibral, zwracając uwagę na „czeskie wędrówki po Karkonoszach w długim XIX wieku”, sygnalizują geografię wyobrażoną Sudetów. Piszą bowiem o formułowaniu się granicy o charakterze „mentalnym” pomiędzy południową a północną częścią pasma, wyznaczanej przez ścierające się wówczas idee „wielkich Niemiec” i „emancypującego się narodowościowo społeczeństwa czeskiego” (s. 119). Autorzy zwracają uwagę na „nacjonalizację przestrzeni” Karkonoszy, wyrażającą się w pytaniach „do kogo należą góry” (s. 132), ale piszą także o zmianach krajobrazu, stopniowej komercjalizacji terenu górskiego, przekształcającej miejsce romantycznych wędrówek w atrakcję turystyczną.

Wyraźnie komparatystyczny charakter ma kolejny artykuł, napisany przez Annę Brzezińską-Winkiel, Dorotę Nowicką i Annę Pigoń. Autorki konfrontują namalowane słowami, w języku czeskim, niemieckim i polskim, literackie obrazy Śnieżki – najwyższego szczytu Sudetów w paśmie Karkonoszy. Przedmiotem badań są utwory Theodora Körnera, Karela Hynka i Bogusza Zygmunta Stęczyńskiego, pomiędzy którymi zarysowują się wyraźne podobieństwa (kwestia idealizacji szczytu i gór w ogóle, sakralizacja przestrzeni). To kolejny po szkicu Jana Pacholskiego artykuł, który tak wyraźnie przekonuje, że obszar badań góroznawstwa sytuuje się ponad podziałami na literatury narodowe, ponad podziałami na języki i ponad granicami. Utwierdza w tym także rozprawa Jacka Kolbuszewskiego, zatytułowana „Rzecz o Sobotniej Górze”. Badacz na przykładzie Ślęży pisze o związanych z historią i polityką aspektach nazewnictwa górskiego, zwraca uwagę na znaczenie tej góry w kulturze polskiej, ale i niemieckiej oraz czeskiej. Ponadto wykorzystując podejście tematologiczne, Kolbuszewski analizuje motyw Sobótki/Ślęży w utworach pisarzy dawniejszych i współczesnych. Kolejne, prezentowane w tomie badania góroznawcze odnoszą się natomiast do feminizmu i gender studies. Anna Pigoń – autorka artykułu „Strój góralek podhalańskich a kulturowy matriarchat pod Tatrami” proponuje ukierunkowaną na kwestie związane z płcią i tradycyjnymi rolami analizę publikacji o charakterze etnograficznym i literackim. Artykuł Jagody Wierzejskiej – „Aspekty ideologiczne turystyfikacji Karpat Wschodnich w Drugiej Rzeczypospolitej (1918–1939)” wpisuje z kolei góroznawstwo w badania z zakresu nowego regionalizmu (historia idei regionalnych w Polsce). Ale można w nim dostrzec także echa studiów kolonialnych (kwestia Kresów Wschodnich w dwudziestoleciu międzywojennym). Tom zamyka szkic Marii Kościelniak – „Góry pogardzane i góry odkryte. Literackie i turystyczno-krajobrazowe poznanie Gorców w XIX i pierwszych dekadach XX wieku”. Autorka, czerpiąc ze spatial studies, proponuje refleksję nad krajobrazem kulturowym pasma górskiego długo uważanego za peryferyjne i mniej ciekawe.

Co łączy tak odmienne pod względem metodologicznym szkice? Jak zauważa we wstępie do tomu Ewa Grzęda, specyficzne dla góroznawstwa wydaje się myślenie integrujące doświadczenia badawcze budowane na kanwie wiedzy lekturowej z autopsyjnymi doznaniami górskimi. Takie połączenie widoczne było już w tomie pierwszym serii, w szkicach Jacka Kolbuszewskiego, które (ze względu na zarysowany tu w subtelny sposób kontekst biograficzny) nazwałam szkicami „wychodzonymi, wyspinanymi”. Ślady autoposyjnych doświadczeń odciśnięte są także w nowej publikacji w postaci chociażby fotografii, wykonanych przez autorów artykułów. Badacze odsłaniają nieco swoje usytuowanie wobec tematu, pisząc o górach, które są im z różnych powodów „bliskie” lub stają się takie w procesie poznawania i badania.

W tym miejscu warto – jak sądzę – zwrócić uwagę na tytuł drugiego tomu z Serii Górskiej. Od razu napiszę, że wydaje mi się on niezwykle trafny, dobrze oddający zawartość monografii, ale i bardzo inspirujący, skłaniający do refleksji. Pierwsza część tytułu – „Od Kaukazu po Sudety” zarysowuje porządek geograficzny. Topograficznie tak rzeczywiście można by ująć góry, o których piszą autorki i autorzy szkiców zgromadzonych w monografii. Zasygnalizowane zostały tu z jednej strony łańcuchy dalekie – odległy Kaukaz i pasma bliskie, bo częściowo leżące w Polsce – Sudety. Właśnie tę dychotomię: daleko – blisko, a także drugą, również wyrażoną w tytule – poznawanie i zamieszkiwanie chciałabym szczególnie wyeksponować. Podczas lektury artykułów fascynujące wydawało mi się odkrywanie tego, co zaciera tytułowe podziały. Góry dalekie okazywały się bliskimi, a bliskie – w istocie dalekimi. Kaukaz jako przymusowe miejsce zamieszkania dla polskich zesłańców stał się mimo wszystko bliski. Dodać można, że współcześnie góry na pograniczu Europy i Azji budzą duże zainteresowanie turystów, podejmujących coraz częściej wyprawy na Kazbek czy nawet najwyższy – Elbrus. Bliskie i dostępne Gorce natomiast mogą być postrzegane jako dalekie, bo niedoceniane czy nawet pogardzane, trzeba było je odkryć, a może nawet wciąż odkrywać na nowo. Dalekie, ale i bliskie zarazem są Karpaty Wschodnie, w których w dwudziestoleciu międzywojennym intensywnie rozwijała się polska turystyka, a które po drugiej wojnie światowej na długo stały się górami niemal zupełnie niedostępnymi, oddzielonymi granicą.

Poznawanie jako badanie, odkrywanie wielokrotnie okazuje się aktem twórczym, działaniem, zaangażowaniem, prowadzącym do dosłownego lub bardziej metaforycznego zamieszkiwania. Wywołanie kwestii szeroko rozumianego „zamieszkiwania” gór wydaje mi się nowatorskie, odmienne od tradycyjnego ich „zdobywania”. To inspirująca perspektywa myślenia dla humanistyki, zwłaszcza, że – jak pisze Ewa Grzęda – zamieszkiwanie gór wiąże się z „interakcjami, które zachodzą między fenomenem gór i kondycją ludzką we wszystkich jej aspektach: fizycznym, umysłowym i duchowym” (s. 9).

LITERATURA:

Bonatti W.: „Moje góry”. Przeł. B. Norton. Warszawa 1967.

Kolbuszewski J.: „Góry. Przestrzenie i krajobrazy. Studia z historii literatury i kultury”. Kraków 2019.

Sarmiento F.: „Montology”. In: „Scholarly Community Encyclopedia”. https://encyclopedia.pub/item/revision/7ccfde3d881cdb0adea94341e1b51038.

„Od Kaukazu po Sudety. Studia i szkice o poznawaniu i zamieszkiwaniu gór dalekich i bliskich”. Red. Ewa Grzęda. Wydawnictwo Universitas. Kraków 2020 [seria: Seria Górska].