Książka intryguje już przy pierwszym oglądzie. W miejscu, w którym zazwyczaj czytelnik oczekuje pierwszego rozdziału, autor zdecydował się umieścić bibliografię. Zapowiada ją już prolog – Wojciech Dudzik, odwołując się do malarstwa Jamesa Ensora (notabene odwołań do sztuk plastycznych jest w toku lektury wiele), metaforycznie obrazuje sytuację, w jakiej znalazł się współczesny badacz maski. Autor zauważa bowiem, że o masce napisano tak dużo, że z pewnością trudno byłoby choćby przejrzeć wszystkie artykuły. Nasuwa się więc pytanie: jak ująć obszerny stan badań i znaleźć indywidualną drogę – autora, czytelnika? Co istotne, spis zawiera ponad pięćset pozycji – zarówno polskich, jak i obcojęzycznych, umieszczonych na przeszło dwudziestu stronicach (choć Dudzik zaznacza, że można byłoby wskazać tysiące książek i artykułów). Spełniają one zarówno funkcję spisu literatury cytowanej, jak i swojego rodzaju mapy, obrazującej, jak różnorodne pojęcia mieszczą się pod tytułową maską. Wskazują także kierunki, w których może podążać badacz zainteresowany jej fenomenem. Epilog książki, zatytułowany „Załóż maskę!”, przewrotnie ukazuje znaczenie maski i jej związek ze współcześnie dobrze nam znaną… maseczką. Choć autor w swojej publikacji skupia się głównie na kulturowych aspektach zakładania masek, to temat nakazów związanych z „maskowaniem” wydaje się niebywale aktualny i interesujący współcześnie chyba każdego! A przecież karnawał został odwołany…

Za okładką „Maski…”

Refleksję o masce Dudzik rozpoczyna od przytoczenia różnorodnych definicji, które próbują formalnie ująć znaczenie analizowanego pojęcia. Autor sięga zarówno do historycznych, jak i współczesnych słowników, leksykonów, encyklopedii. Nawiązuje do wypowiedzi klasyków myśli o masce: Rogera Caillois, Karla Kerényiego, Claude’a Lévi-Straussa, a także wypowiedzi takich badaczy jak Hans Belting, Richard Weihe, których interesuje zarówno perspektywa nosiciela maski, jak i odbiorcy, widza. Im dokładniej czytelnik studiuje zaprezentowany materiał, tym bardziej uświadamia sobie, jak trudno znaleźć rozstrzygającą definicję. Z całą pewnością jednak maska stanowi przedmiot performatywny: „To nie maska jest więc narzędziem człowieka (…), ale odwrotnie: narzędziem maski jest jej nosiciel” (s. 69).

W kolejnych rozdziałach autor uświadamia związek teraźniejszych performansów z popularnym niegdyś zasłanianiem twarzy – przy okazji uroczystości, obrzędów, zabaw. Co ciekawe, obnaża też użycia, które tylko pozornie umotywowane są znaczeniem kulturowym (często dotyczą manifestacji politycznych). Szczególnie interesujący jest rozdział poświęcony „Nowym impulsom w teatrze”, pokazuje on intencję, która z pewnością przyświecała autorowi podczas przygotowywania całej publikacji – nastawienie wszystkich badań i analiz na współczesność. Autor przypomina, że w teatrze europejskim można wymienić trzy momenty zainteresowania maską: w antyku, w czasach komedii dell’arte i na początku XX wieku – podczas Wielkiej Reformy. Trzon stanowią jednak wywiady z twórcami: Włodzimierzem Staniewskim, Wacławem Sobaszkiem, Martą Ziółek. Każdy z rozmówców Dudzika zwraca uwagę na inną wartość użycia maski w teatralnych przedsięwzięciach. Ostatnia część publikacji dotyczy natomiast przede wszystkim sztuki najnowszej, powstałej w XXI wieku. Maska coraz częściej traktowana jest jako motyw, artefakt, medium. Autor zauważa, że współcześnie duże znaczenie przypisuje się procesom, które wpływają na komunikację i podkreślają medialny wymiar maski, wchodzącej w dialog z dzisiejszym odbiorcą. Dowodem na to są wystawy tematyczne, organizowane w muzeach i galeriach różnych krajów europejskich.

Jak czytać „Maskę…”?

Publikacja powstała jako rezultat badań prowadzonych na Uniwersytecie Warszawskim w ramach projektu „Maska w kulturze współczesnej Europy: obrzęd – karnawał – teatr – zabawa – sztuka”, finansowanego przez Narodowe Centrum Nauki. Jak zaznacza autor – jej integralną część stanowi wydana w 2018 roku antologia „Paradoksy maski”. Całość została skomponowana w taki sposób, że czytelnik odnosi wrażenie, jakby sam uczestniczył w – zarówno dawnych, jak i współczesnych – szczegółowo analizowanych widowiskach kulturowych, a podczas nich był świadkiem zachowań, które maska inicjuje. Ten bezpośredni udział w rozmaitych świętach maski sprowadza się do zwrócenia uwagi na sam przedmiot, poddania go oglądowi. Dopiero bowiem zrozumienie uwarunkowań społeczno-kulturowych pokazuje, jaką rolę przypisuje się masce.

Autor dociera do miejsc, które często kojarzą się z maską (Lucerna – misteria wielkanocne), jak i przybliża zwyczaje mniej znanych społeczności Europy (na przykład mieszkańców tyrolskiego miasteczka Telfs – karnawał z obrzędem dziadów). Niejednokrotnie pokazuje zależności, które mogą zaskakiwać czytelnika (jak choćby maska diabła i jej związek z kultem świętego Mikołaja). Co istotne, czytelnik może podążać drogą wyznaczoną przez autora lub zgłębiać zaprezentowane wyniki badań w dowolnej kolejności – zainteresowany intrygującymi tytułami kolejnych rozdziałów publikacji, jak na przykład: „Diabolorum infinitus est numerus”, „Twarze Guya Fawkesa”, „Miasto w masce”. Każdy rozdział odsłania bowiem inne oblicza maski. Ważna dla systematyzacji wiedzy jest część poświęcona materialności maski karnawałowej. Dokonano w niej ciekawych opisów i klasyfikacji: masek przednich i masek hełmowych, indywidualnych i grupowych, zwracając uwagę na tworzywo, z którego przedmiot został wykonany.

Publikacja jest starannie i pięknie wydana. Wieńczą ją indeksy osób i nazw geograficznych, rzetelnie przygotowano również wykaz źródeł ilustracji. Twarda oprawa, papier uszlachetniony połyskiem sprawiają, że obcowanie z lekturą jest niebywałą przyjemnością. Książka zawiera ilustracje, reprodukcje dzieł sztuk i fotografie, które zachęcają do wielokrotnej analizy. Intrygują detalami, zaciekawiają różnorodnością ujęć. Grafika komponuje się ze słowem, stanowi integralną część całości. Dzięki temu połączeniu refleksja na temat masek w kulturze współczesnej Europy zyskuje na żywotności, ukazuje prawdziwą istotę fenomenu maski – jej związek z człowiekiem i jego kulturą: „bo maska i twarz, która ją nosi, tworzą całość będącą wyrazem nierozdzielnego związku kultury i natury” (s. 253).

Wojciech Dudzik: „Maska w kulturze współczesnej Europy. Teorie i praktyki”. Wydawnictwo Naukowe PWN. Warszawa 2020.