Książka Grzelak-Krzymianowskiej „Nauka etyczna Lukrecjusza” to interesujące kompendium, które swoją bogatą treścią zaciekawi nie tylko filologów klasycznych i badaczy Lukrecjuszowego poematu De rerum natura. Celem, jaki postawiła sobie autorka, jest wykazanie, że przemówi on także bezpośrednio do wrażliwości innych współczesnych czytelników, jako cenne źródło nauki moralnej. Wyniki przeprowadzonych analiz przedstawione zostały w dwóch odsłonach. Pierwsza z nich skoncentrowana jest na omówieniu miejsca i roli wywodów etycznych w strukturze kompozycyjnej dzieła Lukrecjusza. Druga z kolei na ukazaniu epikurejskiej drogi ku najwyższemu dobru oraz przedstawieniu epikurejskiego szczęścia. Autorka podjęła się trudnego filologicznego zadania, które umożliwiło jej usystematyzowanie passusów stricte związanych z etyką, jak i tych, w których licentia poetica pozwala odkryć kontekst dydaktyczno-moralizatorski, ukryty w stwierdzeniach pozostających na pograniczu myśli filozoficznej i osobistej refleksji samego Lukrecjusza.

Wśród kwantyfikatorów etycznych na pierwszy plan wysuwają się określenia bezpośrednio związane z odczuwaniem przyjemności (voluptas) mające zachęcić odbiorcę do aprobaty wykładu i wprowadzić do w optymistyczny nastrój. Nie mniej ważne okazują się dychotomiczne zestawienia, w których terminy o negatywnych konotacjach (obrazujące przeszkody napotykane przez człowieka na każdym etapie jego życia) przeplatają się z wizją łagodności wprowadzaną za pośrednictwem Wenery. Celem, jaki zdaje się stawiać poeta w swoim dziele, jest ukazanie zależności między przyjemnością i nieuniknionymi przeciwnościami losu, przy czym dla tych ostatnich znajduje skuteczne rozwiązania. Wśród kluczowych wartości, które wybrzmiewają w poemacie, pojawiają się: rozum, religijność (w przypadku której wskazuje Lukrecjusz optymalne sposoby walki z zabobonami), umiejętność dążenia do prawdy.

Ciekawym aspektem są wyraźnie widoczne w De rerum natura relacje między treściami dotyczącymi fizyki w poszczególnych księgach a pojawiającymi się w nich rozważaniami nad ludzką moralnością. Wśród informacji na temat ruchów atomów, budowy i funkcjonowania wszechświata, nauk o duszy i jej relacji z ciałem, passusów dotyczących dziejów ludzkości czy zjawisk atmosferycznych odnajdujemy różnorodne przykłady dowodzenia etycznego. Tym samym poznanie zasad fizyki pozwala zniwelować lęk przed bogami i śmiercią, wiedza o prawach natury staje się kluczem do zmiany ludzkich zachować, a zrozumienie budowy i przyczyn funkcjonowania świata ma wpływ na jakość ludzkiego życia. Grzelak-Krzymianowska zwraca ponadto uwagę na charakterystyczne elementy, które stosuje Lukrecjusz w swoich filozoficzno-moralnych wykładniach. Warto zaliczyć do nich np. wzmianki dotyczące niewiedzy, która dotyczy zarówno sfery fizycznych praw natury, jak i właściwego sposobu życia – i jest przez Lukrecjusza stanowczo potępiana. To właśnie ona staje się dla poety czynnikiem motywującym i mobilizującym do podejmowania rozważań, dzięki którym ukazuje człowiekowi drogę do szczęścia.

Nie bez znaczenia pozostają sama konstrukcja poematu oraz stopniowanie wrażeń i emocji. Wyostrzony kontrast z silnym ładunkiem emocjonalnym rozpoczyna się w prologu księgi pierwszej i zamyka księgę szóstą. Poeta poprzez łagodne wprowadzenie do nauki epikurejskiej ukazuje idealną wizję świata, po czym przechodzi do zakończenia, w którym z kolei poprzez wyolbrzymienie treści związanych z uciążliwościami czyhającymi na człowieka wdraża odbiorcę w cykl swoich etycznych i dydaktycznych porad. Stosuje przy tym zasadę pedetemptim („krok po kroku”), rozpoczynając wykład od omówienia kwestii nieco łatwiejszych i stopniowo przechodząc do znacznie bardziej wymagających tematów. W poemacie uwidacznia się zasada konstrukcji negatywnej polegająca na uwydatnieniu problemu, dla którego w dalszych częściach poematu Lukrecjusz sugeruje optymalne rozwiązanie.

W rozważaniach o charakterze etycznym poeta stosuje interesujące metody, m.in. przywołując imiona bogów oraz znanych postaci mitologicznych. Ma świadomość, że tradycja mitologiczna jest głęboko zakorzeniona w ludzkich umysłach i traktuje ją jako element niezbędny w dotarciu do ich świadomości. Jako homo eruditus wykorzystuje także nawiązania historyczne. Ponadto, chcąc wpłynąć na zmianę mentalności i postrzegania problemów, stosuje doskonale znane w starożytności środki perswazji czy zabiegi retoryczne. Są one kluczowymi elementami dydaktycznego przekazu, w którym Lukrecjusz zdaje się upatrywać swojego sukcesu. Trudności, z jakimi przychodzi człowiekowi stawać twarzą w twarz, pojawiają się właściwie na każdym etapie jego życia. Podobnie kształtuje się proces zmian, jakim podlega od urodzenia aż do śmierci, pojmowanych w kategorii osobistego rozwoju. W tym czasie rozwijają się także sam rozum i siła umysłu (Lucr. III 449–450: consilium quoque maius et auctior est animi vis [s. 155]).

Rozwój człowieka kształtowany jest pod wpływem wielu czynników, w tym autorytatywnego – biologicznego (cech dziedziczonych po rodzicach i przodkach), zewnętrznego (otaczający go świat, społeczeństwo) oraz wewnętrznego (myślenie i działanie moralne wynikające z cech osobowości). Przyroda wpływa z kolei na sposób myślenia i postrzegania w momencie, kiedy człowiek nie jest świadom zasad i reguł, którymi jest rządzona i dysponuje fałszywymi opiniami na jej temat. Kierunek jej działania jest dwojaki: bezpośredni – oddziaływanie na zmysły i wywoływanie negatywnych bądź pozytywnych emocji – oraz pośredni – poprzez ludzkie mniemania w zakresie przyczyn i charakteru zachodzących w przyrodzie zjawisk. Zdaniem Lukrecjusza wyłącznie znajomość szeroko pojętych praw fizyki pozwala osiągnąć etyczną doskonałość. Istotny jest także proces poznawczy i chęć zdobycia wiedzy, o którym w odniesieniu do nauki Lukrecjusza Grzelak-Krzymianowska pisze w sposób następujący: „Nie wystarczy człowiekowi sama chęć zdobycia określonej wiedzy. W proces osiągania szczęścia trzeba włożyć wysiłek poznawczy, czyli podjąć się określonych działań mających na celu intelektualne ogarnięcie epikurejskich w tym przypadku reguł etycznych. Wiedza ta bowiem (…) nie jest wrodzona. Ludzie nabywają ją wskutek obcowania ze światem zewnętrznym oraz poprzez pragnienie wewnętrznego rozwoju i chęć kształcenia się, czyli motywację” (s. 173).

Wspomniany proces poznawczy przebiega w De rerum natura w kilku etapach bezpośrednio uzależnionych od wykształcenia odpowiedniego poziomu motywacji (ukazanie trudów życia, z którymi identyfikuje się człowiek → wzmocnienie przekonania o słuszności działania → ukazanie absurdu i fałszu dotychczasowego sposobu życia → pokazanie wartości doskonalszych, do których warto dążyć). Etapowo przebiega także rozwój etyczny, dla którego wyodrębnić można następujące kroki: 1. Poznanie zmysłowe i rozumowe, 2. Zrozumienie nauki, 3. Przyjęcie i zaakceptowanie koncepcji doktryny epikurejskiej oraz zwalczenie przeciwnych poglądów, 4. Zawierzenie ideom Epikura i traktowanie go w charakterze autorytetu, 5. Uwolnienie się z destrukcyjnych więzów (zob. s. 181). Dzięki odpowiednio podjętej motywacji, sile umysłu i świadomej woli człowiek może osiągnąć cel, jakim jest życie w szczęściu, dalekie od trosk i niedoskonałości.

Zaproponowany przez Grzelak-Krzymianowską sposób interpretowania poematu De rerum natura zajmuje ważne miejsce wśród dotychczasowych opracowań postrzegających dzieło Lukrecjusza przez zupełnie inne pryzmaty. Publikacja zawiera liczne exempla, precyzyjne interpretacje terminów, tabelaryczne zestawienia i plastyczne porównania badawcze pozwalające dostrzec dydaktyczne wartości i wachlarz moralnych wskazówek ukryty między wierszami. „Nauka etyczna Lukrecjusza” to gratka dla miłośników filozoficznej lektury z głębokim, niebagatelnym przekazem naukowym. Co więcej, autorce publikacji – pełniącej rolę „pośredniczki” między antycznym poetą a współczesnym odbiorcą, udało się – w moim przekonaniu – optymalnie wykonać zadanie, jakie staje przed każdym naukowcem. Przystępny sposób przekazania trudnych i nieuchwytnych na pierwszy rzut oka treści, łatwość interpretacji złożonych problemów połączona z lekkością pisarską i erudycją sprawiają, że książkę polecić warto nie tylko w gronie znawców antycznej literatury i filozofii, ale każdemu, kto ciekaw jest nietuzinkowych dydaktycznych rozwiązań stosowanych w starożytności. Będzie to także doskonała lektura dla tych, którzy chcą wiedzieć, czym – w ujęciu Lukrecjusza – jest prawdziwe szczęście. Poeta wiąże je przede wszystkim z cielesnością, a zatem niedoświadczaniem cierpienia i bólu. Jest stanem odczuwania i świadomości, do którego dojść można wyłącznie poprzez indywidualny wysiłek i motywację. Niech więc zatem Lukrecjuszowa nauka trafia do kolejnych pokoleń w nowej, interesującej odsłonie, pomagającej odkryć wiele intrygujących ciekawostek i spojrzeć na De rerum natura z innej perspektywy.

Adriana Grzelak-Krzymianowska: „Nauka etyczna Lukrecjusza”. Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, AGENT PR. Łódź–Kraków 2021 [książka w otwartym dostępie: https://wydawnictwo.uni.lodz.pl/produkt/nauka-etyczna-lukrecjusza/].