ArtPapier

Gastona Bachelarda miałem okazję czytać w ramach studiów filologicznych i poznałem go jako bardzo interesującego francuskiego fenomenologa, który przy umiejętnym korzystaniu z narzędzi psychoanalitycznych potrafił prowadzić ciekawe badania dotyczące wyobraźni poetyckiej. Nie miałem jednak pojęcia o prawdziwym zasięgu jego myśli, a w szczególności o tym, że był on również filozofem nauki. Dopiero podczas lektury zredagowanej przez Martę Ples-Bęben i wydanej przez Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego publikacji „Gaston Bachelard. Konteksty i interpretacje” mogłem zobaczyć twórczość tego francuskiego myśliciela w pełnym spektrum.

Konteksty i interpretacje – treść monografii

Publikacja rozpoczyna się wstępem Ples-Bęben, który pokazuje zasięg działania Bachalarda jako filozofa wyobraźni poetyckiej i filozofa nauki. Przedstawiono kontynuatorów jego dzieła, a także współczesne instytucje i projekty badawcze, które zajmują się naukowo jego intelektualnym dorobkiem (Centre de Recherches Internationales sur l’Imaginaire, Association Internationale Gaston Bachelard). Jak zauważa redaktorka: „Celem książki, którą Czytelnik trzyma w ręku, jest zaprezentowanie wyboru studiów nad filozofią Bachelarda opublikowanych przez badaczy z różnych krajów w ramach żywo rozwijającego się bachelardowskiego i postbachelardowskiego nurtu refleksji oraz wpisanie w ten nurt artykułów polskich badaczy twórczości Bachelarda” (s. 10). Dalej dodaje: „Zamierzeniem niniejszego tomu jest zestawienie artykułów potwierdzających zarówno wieloaspektowość filozofii Gastona Bachelarda, jak i jej aktualność. Wielość nowych odczytań Bachelardowskiej myśli, ukazujących się tak w Polsce, jak i za granicą potwierdza, że zarówno filozofia nauki, wraz z wprowadzonym przez Bachelarda pojęciami nowego namysłu naukowego, nowej racjonalności czy przeszkód epistemologicznych, jak i filozofia wyobraźni poszukująca metody adekwatnie uchwytującej istotę marzenia i obrazu, są wciąż aktualnym punktem odniesienia dla filozoficznych badań” (s. 12). Zagraniczne teksty w większości tłumaczone są przez redaktorkę tomu. Wyjątek stanowią dwa, które przełożyli Joanna Kotowską-Miziniak oraz Dariusz Bęben. Publikacja podzielona została na trzy główne części: „Konteksty”, „Interpretacje” oraz „Bachelard w Polsce”.

„Konteksty” to wybór siedmiu artykułów pokazujących powiązania filozofii Bachelarda z myślami innych uczonych, a także wskazujących jej recepcję i dalszy rozwój. Całość otwiera tekst Bachelarda o filozofii nauki Leona Brunschvicga, który był też promotorem pracy doktorskiej uczonego. Następnie Teresa Castelão-Lawless pokazuje odbiór koncepcji naukowych Bachelarda przez francuskie środowiska akademickie i intelektualne. W kolejnym tekście Kamila Morawska pozostaje we Francji, lecz skupia się na antropologicznym wymiarze bachelardyzmu oraz wybranych, rodzimych interpretacjach myśli. W następnym artykule Jean-Jacques Wunenburger przedstawia wpływ psychologii analitycznej Carla Gustava Junga na francuską szkołę wyobrażenia, którą reprezentują Gaston Bachelard i jego kontynuator Gilbert Durand. Temu ostatniemu i jego antropologicznej strukturze wyobraźni zostaje poświęcony kolejny tekst autorstwa Ilony Błocian. Koncepcję Junga jeszcze raz porusza Ionel Bușe w artykule dotyczącym archetypów Animy i Animusa w myśli Bachelarda i Mircei Eliadego. „Konteksty” zamyka tekst Jeana Libisa, który dotyczy śladów filozofii Artura Schopenhauera w przemyśleniach francuskiego uczonego.

Część „Interpretacje” to próby zrozumienia wybranych przez badaczy wątków na podstawie analizy konkretnych fragmentów twórczości Bachelarda. Francouis Dagogneta rozważa, czy można mówić o bachelardyzmie jako o jednej filozofii, czy może powinno się go dzielić na niezależne od siebie części – naukową i poetycką. Rozróżnienie to zajmuje również Maryvonne Perrot, która widzi pewien obszar wspólny dla obu części i nazywa go „metafizyką konkretu”. Kolejny tekst, autorstwa Stephane’a Partiota, wychodząc od polemiki z Henrim Bergsonem, podejmuje problematykę czasu w myśli Bachelarda. Henryk Chudak analizuje natomiast często marginalizowaną publikację (wchodzącą w cykl psychoanalizy żywiołów) dotyczącą ostatniego z żywiołów wyobraźni, jakim jest ziemia. Kolejny tekst, autorstwa Ples-Bęben, dotyczy wertykalności marzenia w kontekście czasu, przestrzeni oraz ruchu. „Interpretacje” zamyka szkic Antona Vydry, w którym badacz, na podstawie tekstów filozofa, mierzy się z odpowiedzeniem na pytanie o stosunek Bachelarda do wiary w Boga.

Ostatnią część publikacji („Bachelard w Polsce”) otwiera opracowane przez Ples-Bęben kalendarium bibliograficzne prezentujące publikowane od 1971-2018 w języku polskim teksty poświęcone filozofowi. Następnie zostają przedstawione podstawy przekładów zamieszczonych w monografii, lista wydanych w języku francuskim książek Bachelarda oraz wybrane obcojęzyczne prace dotyczące bachelardyzmu.

Źródło dla studiujących Bachelarda, lecz nie dla laików

Jak wspomniałem na początku tekstu, byłem dotychczas nieświadomy wielu aspektów twórczości Bachelarda, co z pewnością zmieniło się pod wpływem lektury recenzowanej publikacji. Warto jednak wspomnieć, że książka nie może być traktowana jako wprowadzenie dla laika, który nigdy wcześniej nie zetknął się z podstawami koncepcji filozofa. Artykuły tu zawarte mają charakter naukowy i są pisane dla ludzi obcujących z myślą Francuza, lecz niekoniecznie będących jej dogłębnymi badaczami. Ples-Bęben we wprowadzeniu pisze: „Choć w żadnym razie nie można powiedzieć, że Bachelard pozostaje w Polsce nieznany (obecność tekstów Bachelarda w Polsce oraz wielokierunkowość polskiej recepcji jego filozofii dokumentuje zamykająca książkę bibliografia), to wciąż wiele ważnych prac – tak autorstwa samego Bachelarda, jak i innych badaczy bądź komentujących jego filozofie, bądź ją kontynuujących – jest znane jedynie specjalistom. Książka »Gaston Bachelard. Konteksty i interpretacje« ma wypełnić tę lukę, akcentując jednocześnie obecność polskich badań nad bachelardyzmem” (s. 10-11).

Dobrym przykładem w kontekście tego, o czym tu piszę, będzie filozofia nauki Bachelarda, która dla mnie po lekturze artykułów wciąż pozostaje nie do końca zrozumiała. Teksty z monografii zawierają co prawda informacje na jej temat, lecz są one podanie raczej skrótowo, w formie „przypominajek” dla posiadających już podstawową wiedzę w tym kontekście. Stanowią one bowiem tło dla podjętych przez badaczy rozważań, których celem jest interpretacja i ukontekstowienie, nie zaś wprowadzanie w filozofię. Myślę jednak, że kiedy nadrobię we własnym zakresie podstawy Bachelardowskiego patrzenia na naukę, artykuły z pewnością będą mogły posłużyć mi jako źródło głębszego poznania tematu. Niewątpliwe tak właśnie stało się u mnie w przypadku filozofii wyobrażenia poetyckiego, która jest mi znana. Prezentowane w monografii konteksty i interpretacje w tym aspekcie dały mi dużo satysfakcji poznawczej i przyczyniły się do wzrostu mojej wiedzy.

Polski „pomnik” dla Bachelarda

W kontekście „Gastona Bachelarda” warto zwrócić uwagę na pracę redaktorską, którą wykonała Ples-Bęben. Wybór interesujących tekstów, tłumaczenie tych zagranicznych (z wyjątkiem dwóch, o których wspominałem), a także syntetyczna i merytoryczna treść wprowadzenia świadczą o ogromnym zaangażowaniu w tworzenie książki, a także chęć popularyzacji myśli Bachelarda. Warto dodać, że publikacja powstała pod auspicjami Towarzystwa Bachelardowskiego Mythopoeia, zaś Ples-Bęben jest członkinią Association Internationale Gaston Bachelard oraz brała udział w dwóch projektach badawczych dotyczących myśliciela: Problem wyobraźni w filozofii Gastona Bachelarda (2013-2014); Gaston Bachelard wobec tradycji filozoficznej (2014-2015), co oczywiście pokazuje, z jaką jakością publikacji może spotkać się czytelnik.

Książka jawi się jako swego rodzaju „pomnik” okazujący szacunek działalności naukowej i filozoficznej Bachelarda. Moją ocenę dopełnia wydanie, choć minimalistyczne w warstwie graficznej, to jednak zrobione bardzo estetycznie, z dbałością o szczegóły. Twarda oprawa, pokaźny format oraz dopasowana kolorystycznie płócienna zakładka sprawiają, że wygląd książki jest spójny z jej zawartością – czytelnik ma w ręku poważną wieloautorską monografię naukową poświęconą wybitnemu myślicielowi.

„Gaston Bachelard. Konteksty i interpretacje”. Red. Marta Ples-Bęben. Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego. Katowice 2020.

Zadanie dofinansowane ze środków budżetu Województwa Śląskiego.
Zrealizowano przy wsparciu Fundacji Otwarty Kod Kultury.