UWAGA! TEREN BUDOWY MĘŻCZYZNY (MURRAY STEIN: 'MĘŻCZYZNA W BUDOWIE')
A
A
A
Co to właściwe znaczy być mężczyzną? Jakie psychologiczne wyzwania stoją przed współczesnymi mężczyznami? Co takiego dzieje się w człowieku, że zaczyna funkcjonować jako dojrzały reprezentant swojej płci lub wręcz przeciwnie, nie potrafi wejść w kolejny, bardziej odpowiedzialny etap swojego życia? Odpowiedzi między innymi na te pytania możemy znaleźć w książce Murraya Steina „Mężczyzna w budowie”. Jest to pierwsza publikacja, młodego, założonego w 2021 w Warszawie wydawnictwa Therapeutes, którego celem jest: „wprowadzanie na polski rynek książek, które mogą pomóc nam zajrzeć pod powierzchnię oczywistości i lepiej zrozumieć zarówno nas samych, jak i procesy mające wpływ na otaczającą rzeczywistość społeczną i kulturową” (https://therapeutes.pl/o-wydawnictwie/), a publikacje mające się ukazać nakładem tej oficyny będą związane z myślą jungowską, ponieważ „jeszcze ma wiele do zaoferowania i jej wartość jest dopiero rozpoznawana” (tamże).
Murray Stein – kim jest autor?
Stein to doktor psychologii, ceniony dyplomowany analityk jungowski, autor dotąd nietłumaczonych na język polski, ale poważanych w środowisku publikacji („Jung’s Map of the Soul: An Introduction”, „The Principle of Indywiduation: Toward the Development Of Human Consciousness”, Minding the Self: Jungian meditations on contemporary spirituality”), założyciel i członek stowarzyszeń (Międzyregionalnego Towarzystwa Analityków Jungowskich oraz Stowarzyszenia Analityków Jungowskich w Chicago) oraz prezes ważnych ośrodków związanych z myślą jungowską (2001-2004 – Międzynarodowe Towarzystwo Psychologii Analitycznej; 2008-2012 – Międzynarodowa Szkoła Psychologii Analitycznej w Zurychu). Czytelnik otrzymuje zatem książkę napisaną przez profesjonalistę, który pragnie podzielić się wiedzą i doświadczeniem.
Teren budowy – treść publikacji
Jak pisze autor: „Książka ta zawiera kilka serii wykładów wygłoszonych przeze mnie w Instytucie C.G. Junga w Chicago w latach osiemdziesiątych i dziewięćdziesiątych XX wieku” (s. 13). Stein dokonał jedynie kilka drobnych zmian w prezentowanym materiale, zaznacza jednak, że ma świadomość zmian kulturowych związanych z feminizmem i LGBT, stąd też, trzymając się założeń psychologii analitycznej, stwierdza dalej: „Gdybym pisał te wykłady dzisiaj, musiałbym w pełni uwzględnić tę sytuację kulturową. Ale nie sądzę, był zmienił swoje podstawowe stanowisko. Kultury podlegają różnym zmianom jeśli chodzi o preferencje dotyczące stylu, ale leżąca u ich podstaw archetypowa struktura procesu indywiduacji nie zmienia się w tym samym tempie, o ile w ogóle się zmienia. Nawet dziś większość ludzi doświadcza w tym zakresie jedynie subtelnego wahania, po czym nieświadomie i spontanicznie indywiduuje zgodnie z kierunkiem wytyczonym przez archetypy” (s. 14). Archetypy są bowiem zakorzenione u podstaw psychologicznego rozwoju we wspólnej wszystkim ludziom i dziedziczonej nieświadomości zbiorowej, która przebija się „przez mgły kulturowy fluktuacji i stylów” (s. 14).
Publikacja podzielona jest na trzy główne części. Pierwsza to zapis pięciu wykładów dotyczących konkretnych etapów rozwoju psychologicznego mężczyzny (indywiduacji): Pierwszy Krąg: Matka. Etap chłopca, Drugi Krąg: Ojciec. Etap syna, Trzeci Krąg: Anima. Etap bohatera, Czwarty Krąg: Jaźń. Etap dojrzałego mężczyzny, Piąty Krąg: Bóg. Etap mędrca. Zostaje jednak zaznaczone, że rozwój ten nie ma charakteru linearnego i chronologicznego, lecz cykliczny: „Istotę tego, czego w nim doświadczamy lepiej ujmuje metafora spirali. (…) Rzecz w tym, że nie przez całe życie wciąż zajmujemy się tymi samym sprawami. Jeśli się faktycznie rozwijamy, to na każdym etapie zyskujemy trochę świadomości, wolności i zintegrowania” (s. 16). W następnej części autor dokonuje psychologicznej analizy przyjaźni między mężczyznami, która jest warunkowana przez stosunek mężczyzny do treści własnej psychiki. Tym samym zostaje określony optymalny psychologiczny stan, który pozwala nawiązać intymną, przyjacielską relację – autor konstatuje: „Tylko człowiek, który osiągnął pełnie może to ofiarować lub przyjąć. Dlatego jest to takie rzadkie” (s. 110). W ostatniej, kończącej publikację części, psycholog skupia się na ojcowskich gestach, czyli zakorzenionych archetypowo zachowaniach, które wpływają na relacje z synem i jego rozwój. Są to gesty wyboru, nadawania i utrzymywania prawa, tworzenia, zapewniania, ochrony, pomagania i poświecenia. Stein zaznacza, że relacja ojca z synem z psychologicznego punktu widzenia transformuje dwie strony: „Tak właśnie działają archetypy. Tworzą one pole wzajemnych oddziaływań, w którym pierwsza osoba (»ja«) jest jednym z istotnych elementów, a druga (»ty«) – drugim. Pole to wpływa na obie osoby i przemienia je. Archetyp ojca konsteluje pole, w którym jedna z nich staje się synem, a druga ojcem” (s. 115).
Budulec – sposób przekazywania treści
Książkę napisana została w sposób przystępny, stąd też z pewnością jest w stanie trafić do szerokiego grona odbiorców. Choć Stein stara się tłumaczyć ważne pojęcie dla psychologii analitycznej, to jednak osobiście uważam, że głębiej i lepiej zrozumie sens wywodu ktoś, kto ma już minimum podstawową wiedzę na temat koncepcji Junga. Pamiętam bowiem, jak trudne dla mnie było na początku przygody z psychologią głębi Szwajcara zrozumienie istoty archetypów, a w szczególności tego, czym jest Anima – jeden z ważniejszych elementów psyche w recenzowanej książce.
Atutem „Mężczyzny w budowie” są z pewnością odwołania autora zarówno do doświadczeń osobistych, jak i terapeutycznych. Psycholog chętnie też wzbogaca swoją narrację o myśli innych psychologów, naukowców i myślicieli (np. Sigmund Freud, Erik Erikson, Melanie Klein, James Hillman, Sokrates, Friedrich Nietzsche czy James Georg Frazer), a także kwestie z zakresu religii, mitologii i kultury, czym pokazuje szeroki zasięg koncepcji zapoczątkowanej przez szwajcarskiego psychiatrę. Nie brak też historii dotyczących samego Junga, którego życie właściwie ucieleśnia proces indywiduacji – jak zresztą w swojej autobiografii napisał Szwajcar: „Moje życie jest historią samourzeczywistnienia się nieświadomości” (Jung 1999: 15).
Etapy budowy mężczyzny – refleksja na temat prezentowanych etapów indywiduacji
Czytając książkę, można mieć z początku wrażenie, że prezentowana przez Steina koncepcja indywiduacji różni się nieco od tej, którą proponował Jung. Według założyciela psychologii analitycznej proces dążenia do samoświadomości u mężczyzny powinien wiązać się z takim etapami jak konfrontacja z Cieniem, Animą, Starym Mędrcem i zakończyć się odpowiednią relację z centrum psychiki – Jaźnią (zob. Jacobi 1993: 148-180). W zasadzie pięć etapów wymienionych w „Mężczyzna w budowie” pokrywa się z tym podziałem. W dwóch pierwszych mężczyzna ma skonfrontować się z kompleksami matki i ojca, kompleksy w psychologii analitycznej natomiast są częściami nieświadomości indywidualnej, czyli Cienia. Wyróżnienie przez Steina fragmenty psychiki osobniczej zostają jednak pokazane jako niezmiernie ważne w rozwoju mężczyzny, a co za tym idzie, słowa autora stają się precyzyjniejszym drogowskazem niż ogólnie ujęte spotkanie z ciemną stroną psyche, o której pisał Jung. Jeśli chodzi o konfrontację z Animą, zostaje ona oddana właściwe bez większych zmian. Ostatnie etapy polegają na ustosunkowywaniu się do Jaźni i archetypu Starego Mędrca, a więc także są tożsame z myślą ojca psychologii analitycznej. Również wcześniej wspomniana metafora spiralności indywiduacji znajduje odzwierciedlenie w słowach Junga. Uważał on, że rozwój psychologiczny nie zatrzymuje się na konkretnym punkcie, lecz trwa cały czas: „Zdobyte dzięki analizie nowe nastawienie po upływie dłuższego czy krótszego czasu zazwyczaj okazuje się pod jakimś względem niedostateczne – tak też być musi, ponieważ rzeka życia nieustannie płynie i domaga się stale nowego przystosowania; nie istnieje przystosowanie absolutne” (Jung 2014: 87).
Mały wykończeniowy mankament – o spisie treści
Publikacja „Mężczyzna w budowie” zawiera błędy w numeracji stron w spisie treści. Nie jest to jednak zwykłe przesunięcie o parę stron całego tekstu. Czasami bowiem fragment zaczyna się kilka stron później, z kolei następny kilka stron wcześniej. Dla przykładu rozdział zawierający pięć wykładów o etapach indywiduacji zaczyna się o dwie strony później niż w spisie (zamiast na stronie 13, jest na stronie 15), natomiast następny rozdział, mający być na stronie 106, ma swój początek na 97. Trudno wytłumaczyć takie rozbieżności, ale może błąd wiąże się z młodym stażem wydawnictwa – i choć utrudnia trochę nawigację po książce, to nie wpływa na jej wartość merytoryczną, która jest niezaprzeczalna.
***
„Mężczyzna w budowie” to wnikliwa i pełna interesujących obserwacji książka psychologiczna, która z powodzeniem może stać wsparciem dla wielu mężczyzn w poszukiwaniu drogi do większej samoświadomości. Publikacja stanowi też dowód na to, że myśl Junga, choć zaczęła kształtować się ponad sto lat temu, wciąż nie traci na aktualności, a co za tym idzie, daje narzędzia do lepszego rozumienia siebie, innych i świata.
LITERATURA:
Jacobi J.: „Psychologia C. G. Junga”. Przeł. S. Łypacewicz. Warszawa 1993.
Jung C.G.: „Wspomnienia, sny, myśli. Spisane i podane do druku przez Anielę Jaffé”. Przeł. R. Reszke, L. Kolankiewicz. Warszawa 1999.
Jung C.G.: „Dynamika nieświadomości”. Przeł. R. Reszke. Warszawa 2014.
Murray Stein – kim jest autor?
Stein to doktor psychologii, ceniony dyplomowany analityk jungowski, autor dotąd nietłumaczonych na język polski, ale poważanych w środowisku publikacji („Jung’s Map of the Soul: An Introduction”, „The Principle of Indywiduation: Toward the Development Of Human Consciousness”, Minding the Self: Jungian meditations on contemporary spirituality”), założyciel i członek stowarzyszeń (Międzyregionalnego Towarzystwa Analityków Jungowskich oraz Stowarzyszenia Analityków Jungowskich w Chicago) oraz prezes ważnych ośrodków związanych z myślą jungowską (2001-2004 – Międzynarodowe Towarzystwo Psychologii Analitycznej; 2008-2012 – Międzynarodowa Szkoła Psychologii Analitycznej w Zurychu). Czytelnik otrzymuje zatem książkę napisaną przez profesjonalistę, który pragnie podzielić się wiedzą i doświadczeniem.
Teren budowy – treść publikacji
Jak pisze autor: „Książka ta zawiera kilka serii wykładów wygłoszonych przeze mnie w Instytucie C.G. Junga w Chicago w latach osiemdziesiątych i dziewięćdziesiątych XX wieku” (s. 13). Stein dokonał jedynie kilka drobnych zmian w prezentowanym materiale, zaznacza jednak, że ma świadomość zmian kulturowych związanych z feminizmem i LGBT, stąd też, trzymając się założeń psychologii analitycznej, stwierdza dalej: „Gdybym pisał te wykłady dzisiaj, musiałbym w pełni uwzględnić tę sytuację kulturową. Ale nie sądzę, był zmienił swoje podstawowe stanowisko. Kultury podlegają różnym zmianom jeśli chodzi o preferencje dotyczące stylu, ale leżąca u ich podstaw archetypowa struktura procesu indywiduacji nie zmienia się w tym samym tempie, o ile w ogóle się zmienia. Nawet dziś większość ludzi doświadcza w tym zakresie jedynie subtelnego wahania, po czym nieświadomie i spontanicznie indywiduuje zgodnie z kierunkiem wytyczonym przez archetypy” (s. 14). Archetypy są bowiem zakorzenione u podstaw psychologicznego rozwoju we wspólnej wszystkim ludziom i dziedziczonej nieświadomości zbiorowej, która przebija się „przez mgły kulturowy fluktuacji i stylów” (s. 14).
Publikacja podzielona jest na trzy główne części. Pierwsza to zapis pięciu wykładów dotyczących konkretnych etapów rozwoju psychologicznego mężczyzny (indywiduacji): Pierwszy Krąg: Matka. Etap chłopca, Drugi Krąg: Ojciec. Etap syna, Trzeci Krąg: Anima. Etap bohatera, Czwarty Krąg: Jaźń. Etap dojrzałego mężczyzny, Piąty Krąg: Bóg. Etap mędrca. Zostaje jednak zaznaczone, że rozwój ten nie ma charakteru linearnego i chronologicznego, lecz cykliczny: „Istotę tego, czego w nim doświadczamy lepiej ujmuje metafora spirali. (…) Rzecz w tym, że nie przez całe życie wciąż zajmujemy się tymi samym sprawami. Jeśli się faktycznie rozwijamy, to na każdym etapie zyskujemy trochę świadomości, wolności i zintegrowania” (s. 16). W następnej części autor dokonuje psychologicznej analizy przyjaźni między mężczyznami, która jest warunkowana przez stosunek mężczyzny do treści własnej psychiki. Tym samym zostaje określony optymalny psychologiczny stan, który pozwala nawiązać intymną, przyjacielską relację – autor konstatuje: „Tylko człowiek, który osiągnął pełnie może to ofiarować lub przyjąć. Dlatego jest to takie rzadkie” (s. 110). W ostatniej, kończącej publikację części, psycholog skupia się na ojcowskich gestach, czyli zakorzenionych archetypowo zachowaniach, które wpływają na relacje z synem i jego rozwój. Są to gesty wyboru, nadawania i utrzymywania prawa, tworzenia, zapewniania, ochrony, pomagania i poświecenia. Stein zaznacza, że relacja ojca z synem z psychologicznego punktu widzenia transformuje dwie strony: „Tak właśnie działają archetypy. Tworzą one pole wzajemnych oddziaływań, w którym pierwsza osoba (»ja«) jest jednym z istotnych elementów, a druga (»ty«) – drugim. Pole to wpływa na obie osoby i przemienia je. Archetyp ojca konsteluje pole, w którym jedna z nich staje się synem, a druga ojcem” (s. 115).
Budulec – sposób przekazywania treści
Książkę napisana została w sposób przystępny, stąd też z pewnością jest w stanie trafić do szerokiego grona odbiorców. Choć Stein stara się tłumaczyć ważne pojęcie dla psychologii analitycznej, to jednak osobiście uważam, że głębiej i lepiej zrozumie sens wywodu ktoś, kto ma już minimum podstawową wiedzę na temat koncepcji Junga. Pamiętam bowiem, jak trudne dla mnie było na początku przygody z psychologią głębi Szwajcara zrozumienie istoty archetypów, a w szczególności tego, czym jest Anima – jeden z ważniejszych elementów psyche w recenzowanej książce.
Atutem „Mężczyzny w budowie” są z pewnością odwołania autora zarówno do doświadczeń osobistych, jak i terapeutycznych. Psycholog chętnie też wzbogaca swoją narrację o myśli innych psychologów, naukowców i myślicieli (np. Sigmund Freud, Erik Erikson, Melanie Klein, James Hillman, Sokrates, Friedrich Nietzsche czy James Georg Frazer), a także kwestie z zakresu religii, mitologii i kultury, czym pokazuje szeroki zasięg koncepcji zapoczątkowanej przez szwajcarskiego psychiatrę. Nie brak też historii dotyczących samego Junga, którego życie właściwie ucieleśnia proces indywiduacji – jak zresztą w swojej autobiografii napisał Szwajcar: „Moje życie jest historią samourzeczywistnienia się nieświadomości” (Jung 1999: 15).
Etapy budowy mężczyzny – refleksja na temat prezentowanych etapów indywiduacji
Czytając książkę, można mieć z początku wrażenie, że prezentowana przez Steina koncepcja indywiduacji różni się nieco od tej, którą proponował Jung. Według założyciela psychologii analitycznej proces dążenia do samoświadomości u mężczyzny powinien wiązać się z takim etapami jak konfrontacja z Cieniem, Animą, Starym Mędrcem i zakończyć się odpowiednią relację z centrum psychiki – Jaźnią (zob. Jacobi 1993: 148-180). W zasadzie pięć etapów wymienionych w „Mężczyzna w budowie” pokrywa się z tym podziałem. W dwóch pierwszych mężczyzna ma skonfrontować się z kompleksami matki i ojca, kompleksy w psychologii analitycznej natomiast są częściami nieświadomości indywidualnej, czyli Cienia. Wyróżnienie przez Steina fragmenty psychiki osobniczej zostają jednak pokazane jako niezmiernie ważne w rozwoju mężczyzny, a co za tym idzie, słowa autora stają się precyzyjniejszym drogowskazem niż ogólnie ujęte spotkanie z ciemną stroną psyche, o której pisał Jung. Jeśli chodzi o konfrontację z Animą, zostaje ona oddana właściwe bez większych zmian. Ostatnie etapy polegają na ustosunkowywaniu się do Jaźni i archetypu Starego Mędrca, a więc także są tożsame z myślą ojca psychologii analitycznej. Również wcześniej wspomniana metafora spiralności indywiduacji znajduje odzwierciedlenie w słowach Junga. Uważał on, że rozwój psychologiczny nie zatrzymuje się na konkretnym punkcie, lecz trwa cały czas: „Zdobyte dzięki analizie nowe nastawienie po upływie dłuższego czy krótszego czasu zazwyczaj okazuje się pod jakimś względem niedostateczne – tak też być musi, ponieważ rzeka życia nieustannie płynie i domaga się stale nowego przystosowania; nie istnieje przystosowanie absolutne” (Jung 2014: 87).
Mały wykończeniowy mankament – o spisie treści
Publikacja „Mężczyzna w budowie” zawiera błędy w numeracji stron w spisie treści. Nie jest to jednak zwykłe przesunięcie o parę stron całego tekstu. Czasami bowiem fragment zaczyna się kilka stron później, z kolei następny kilka stron wcześniej. Dla przykładu rozdział zawierający pięć wykładów o etapach indywiduacji zaczyna się o dwie strony później niż w spisie (zamiast na stronie 13, jest na stronie 15), natomiast następny rozdział, mający być na stronie 106, ma swój początek na 97. Trudno wytłumaczyć takie rozbieżności, ale może błąd wiąże się z młodym stażem wydawnictwa – i choć utrudnia trochę nawigację po książce, to nie wpływa na jej wartość merytoryczną, która jest niezaprzeczalna.
***
„Mężczyzna w budowie” to wnikliwa i pełna interesujących obserwacji książka psychologiczna, która z powodzeniem może stać wsparciem dla wielu mężczyzn w poszukiwaniu drogi do większej samoświadomości. Publikacja stanowi też dowód na to, że myśl Junga, choć zaczęła kształtować się ponad sto lat temu, wciąż nie traci na aktualności, a co za tym idzie, daje narzędzia do lepszego rozumienia siebie, innych i świata.
LITERATURA:
Jacobi J.: „Psychologia C. G. Junga”. Przeł. S. Łypacewicz. Warszawa 1993.
Jung C.G.: „Wspomnienia, sny, myśli. Spisane i podane do druku przez Anielę Jaffé”. Przeł. R. Reszke, L. Kolankiewicz. Warszawa 1999.
Jung C.G.: „Dynamika nieświadomości”. Przeł. R. Reszke. Warszawa 2014.
Murray Stein: „Mężczyzna w budowie. Wyzwania i perspektywy”. Przeł. Bartosz Samitowski. Wydawnictwo Therapeutes. Warszawa 2021.
Zadanie dofinansowane ze środków budżetu Województwa Śląskiego. Zrealizowano przy wsparciu Fundacji Otwarty Kod Kultury. |