Celem serii Mistrzowie Literatury Amerykańskiej – zainicjowanej przez Zakład Kultur i Literatur Ameryki Północnej Instytutu Anglistyki Uniwersytetu Warszawskiego – jest przedstawienie dorobków wybitnych współczesnych pisarzy ze Stanów Zjednoczonych oraz ważnych zjawisk tamtejszej sceny literackiej. Po tomach poświęconych takim osobistościom jak Don DeLillo, Toni Morrison, Cormac McCarthy, Thomas Pynchon czy Annie Proulx przyszła pora na monografię poświęconą Jamesowi Baldwinowi (1924-1987): pochodzącemu z Harlemu eseiście, prozaikowi, dramaturgowi i poecie, który w swojej twórczości przedstawiał (doskonale znaną mu z autopsji) perspektywę osób wykluczonych. Jako Afroamerykanin oraz homoseksualista o proletariackich korzeniach piętnował w swoich utworach oraz w wystąpieniach publicznych kwestię różnic wynikających z pochodzenia klasowego, tożsamości genderowej czy orientacji seksualnej.

Omawiana książka stanowi kompleksowe, wielowymiarowe (i w dodatku napisane w bardzo przystępny sposób) studium dorobku autora „Zaułku Amen”. Rodzimi badacze, rekonstruując fabuły poszczególnych dzieł i przytaczając fragmenty konkretnych utworów bądź wypowiedzi tytułowego bohatera, pochylają się nad różnorodnymi tematami i wątkami (cierpienie, duchowość, rozwój psychologiczny) bliskimi twórczości Baldwina, analizowanej także w kontekście nienormatywnej seksualności oraz posthumanistycznej podmiotowości. Powyższe refleksje idą w parze z rozważaniami przywołującymi kluczowe zjawiska i wydarzenia: czasy niewolnictwa, okres segregacji rasowej, ruch praw obywatelskich, reakcyjną politykę Ronalda Reagana, prezydenturę Baracka Obamy czy ruch Black Lives Matter.

We wstępie redaktorka tomu, Anna Pochmara, udowadnia, że w ostatnich latach nazwisko tego amerykańskiego intelektualisty znów zaczęło zyskiwać na popularności za sprawą popkultury: słynny dokument „Nie jestem twoim murzynem” (2016) Raoula Pecka, adaptacja powieści „Gdyby ulica Beale umiała mówić” (2018) Barry’ego Jenkinsa czy fragmenty wystąpienia Baldwina wykorzystane w serialu „Kraina Lovecrafta” (2020) wyprodukowanym przez Jordana Peele’a i J.J. Abramsa są tego dobrymi, choć nie jedynymi przykładami. Autorka zaznacza przy tym, że renesans dorobku twórcy „Zapisków syna tego kraju” widoczny jest także wśród badaczy literatury oraz historyków, a jego (nie tylko) prozatorska scheda stanowi istotny element analiz w duchu queer, whiteness czy transnational studies. Pochmara przedstawiła także dwa odrębne szkice poświęcone dwóm opowiadaniom pochodzącym ze zbioru „Na spotkanie człowieka”: tytułowy utwór stanowi istotny kontekst do rozważań autorki na temat patologii białej męskości, podczas gdy „Bluesy Sonny’ego” badaczka interpretuje z perspektywy nowego historyzmu, docierając do politycznych znaczeń ukrytych w rzeczonym tekście.

Baldwinolożka Magdalena J. Zaborowska przygotowała bardzo osobisty tekst przybliżający postać twórcy „Nikt nie zna mojego imienia” przez pryzmat „Chez Baldwin”: domu pisarza na południu Francji, gdzie powstało wiele jego późnych utworów. Autorka opowiada także o swoich próbach stworzenia archiwum Baldwina, ujawniając przy tym, jak instytucje nauki i kultury marginalizują znaczenie twórców pochodzących z mniejszości etnicznych. Temat relacji między przestrzenią a afektem pojawia się za to w drugim szkicu Zaborowskiej, będącym analizą eseju „Getto w Harlemie” oraz wspomnianej już powieści „Gdyby ulica Beale umiała mówić”.

Jacek Partyka wziął na warsztat debiutancką powieść „Głoś to na górze” przypominającą, że doświadczanie cierpienia jest kluczowe (nie tylko) dla rozwoju artystycznej wrażliwości. Jednocześnie badacz, analizując rytm i styl prozy Amerykanina, wykazuje, jaki wpływ na dorobek Baldwina miały przeżycia o charakterze religijnym. Z kolei Marek Paryż zachęca do wspólnej lektury „Powiedz mi, jak dawno odszedł pociąg”: książki, w której dostrzega wzór (co prawda wywróconej na nice) konwencji Bildungsroman. Natomiast Marta Figlerowicz odsłania przed czytelnikami mnogość znaczeń powieści „Mój Giovanni”, wykazując, że zdolność protagonistów prozy Baldwina do introspektywnego rozpoznawania własnych emocji uwidacznia się w ciasnych, zamkniętych, bezpiecznych pomieszczeniach.

Temat samotności, alienacji oraz ulotnych utopii wybrzmiewa w eseju Julii Fiedorczuk, która na przykładzie „Innego kraju” bada relację między nomadycznością a zakorzenieniem. Justyna Wierzchowska w swoim tekście koncentruje się na amerykańskich przedstawieniach czarnych mężczyzn (tradycyjnie redukowanych do postaci aseksualnego niewolnika oraz brutalnego gwałciciela), rekonstruując jednocześnie recepcję filmu „Zgadnij, kto przyjdzie na obiad” (1967) Stanleya Kramera, wyjaśniając przy tym, dlaczego ta komedia romantyczna zdecydowanie nie przypadła Baldwinowi do gustu. Dominika Ferens analizuje afektywny i emocjonalny potencjał esejów z tomu „Następnym razem pożar” (wydanego w stulecie zniesienia niewolnictwa). Przywołując takie kategorie jak miłość, gniew i wstyd, autorka w klarowny sposób wykazuje, jak religijne doświadczenia Baldwina ukształtowały jego sposób wyrażania myśli oraz metodę przenoszenia afektów wywołujących określoną reakcję emocjonalną u czytelników.

Kamil Chrzczonowicz pochyla się za to nad dwoma najsłynniejszymi telewizyjnymi wystąpieniami Baldwina (czyli datowaną na rok 1965 debatą z Williamem F. Buckleyem oraz późniejszą o cztery lata polemiką z Paulem Weissem), udowadniając, że „właśnie podczas tych dwóch rozmów wykrystalizował się być może najważniejszy argument powtarzany przez Baldwina: propozycja korekty sposobu myślenia o amerykańskiej dyskryminacji rasowej” (s. 252). Joanna Ziarkowska bada rolę odniesień do kultury indiańskiej w wypowiedziach Baldwina przywoływanych we wspomnianym już dokumencie „Nie jestem twoim murzynem”, podczas gdy Joanna Chojnowska odkrywa walory książeczki „Little Man, Little Man: A Story of Childhood” – zilustrowanej przez Yorana Cazaca eksperymentalnej prozy dziecięcej, w ramach której Baldwin bez taryfy ulgowej ukazał najmłodszym czytelnikom realia codziennego życia w Harlemie.

Łukasz Muniowski proponuje uważne wsłuchanie się w „A Lover’s Question” – album będący owocem nietuzinkowej współpracy nowojorskiego eseisty z belgijskimi muzykami jazzowymi. Badacz skrupulatnie rozpatruje wpływ Baldwina na rozwój hip-hopu, przytaczając odniesienia do postaci oraz dorobku legendarnego pisarza w utworach i wypowiedziach amerykańskich raperów. Muniowski zwraca przy tym uwagę na rolę afroamerykańskiej muzyki w ekspresji artystycznej samego Baldwina, pokazując znaczenie czarnego angielskiego obecnego zarówno w tekstach autora „Just Above My Head”, jak i w kulturze hip-hopowej.

Zamykający omawiany zbiór esej-rozmowa Joanny Mąkowskiej i Marty Werbanowskiej odsłania bogactwo znaczeń wiersza „Stagerlee Wonders” (pochodzącego ze zbioru „Jimmy’s Blues and Other Poems”), który w odczuciu Mąkowskiej jest jednocześnie „analityczny i profetyczny, eksperymentalny i zakorzeniony w afroamerykańskiej tradycji, rekoncyliacyjny i rewolucyjny” (s. 340), podczas gdy Werbanowska – analizując postać zawadiackiego podmiotu lirycznego – wskazuje, iż ilustruje on „rozdźwięk pomiędzy przepisami prawa a sprawiedliwością, praworządnością a moralnością, w szczególności w kontekście wykorzystywania lub obchodzenia litery prawa przez amerykański establishment w celu sprawowania władzy i zachowania dominacji nad populacjami mniejszościowymi” (s. 325).

Przystępność wywodów oraz szerokie spektrum analiz sprawiają, że lektura tomu „James Baldwin” dostarczy niemało satysfakcji zarówno odbiorcom rekrutującym się z szeroko rozumianych środowisk akademickich, jak i czytelnikom, którzy dopiero zaczynają swoją przygodę z twórczością słynnego działacza na rzecz praw obywatelskich.

„James Baldwin”. Red. Anna Pochmara. Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego. Warszawa 2021. [seria: Mistrzowie Literatury Amerykańskiej].