ISSN 2658-1086
CZTERY KONCEPTUALIZACJE PODRÓŻY DO INDII (ANNA WIECZORKIEWICZ: 'FIGURY PODRÓŻY. HESSE, ELIADE, JUNG, LÉVI-STRAUSS - W DRODZE DO INDII I Z POWROTEM')
A
A
A
Podróże do krajów egzotycznych dają możliwość spotkania się inną kulturą, obyczajowością i porządkiem społecznym. Poznanie „Innego” daje też nierzadko możliwość zrewidowania lub wzbogacenia własnego sposobu patrzenia. Doświadczenie podróżnika zawsze jednak oparte jest na jakiś strategiach, które pomagają mu w rozumieniu zastanej rzeczywistości oraz jej konceptualizowaniu. Widać to na przykładzie wybitnych twórców XX wieku, którym swoją monografię naukową poświęciła profesorka Uniwersytetu Warszawskiego Anna Wieczorkiewicz. „Figury podróży” przedstawiają wyniki badań narracji dotyczących podróży do Indii Hermanna Hessego (pisarza), Mircei Eliadego (badacza religii), Carla Gustava Junga (psychologa) oraz Claude’a Lévi-Straussa (antropologa, strukturalisty).
Struktura i język książki
Książka dzieli się na cztery części, z których każda poświęcona jest doświadczeniu podróży jednego z twórców. W zasadzie każdy z tekstów można czytać jako osobną, pełnoprawną całość. Autorka uważa jednak, że razem pokazują one, „jak elastyczna pod względem sensotwórczym jest antropologicznie rozumiana droga” (s. 198). Już w spisie treści można zauważyć, że teksty podzielono na mniejsze fragmenty, w których zostają omówione kolejne istotne dla wywodu tematy. Badaczka trzyma się ustalonego rygoru, domykając każdą myśl w wyznaczonym na nią obszarze, co wpływa na klarowność i przejrzystość rozważań. Chociaż czytelnik ma przed sobą poważną książkę naukową, to język użyty przez autorkę oraz obrana metoda prezentowania materiału nie powinny sprawić trudności osobie spoza środowiska akademickiego. Trudnych, znanych wyłącznie w środowisku uniwersyteckim wyrażeń naukowczyni używa tylko wtedy, kiedy istnieje faktycznie taka konieczność. Dzieje się tak na przykład w przypadku wprowadzenia do rozważań koncepcji trójkąta Lévi-Straussa. Jeśli mowa o tym antropologu, to warto wspomnieć, że w części poświęconej jego podróży do Indii pojawiają się wykresy pokazujące jego sposób tworzenia narracji.
„W drodze do Indii i z powrotem” – konceptualizacje podróży
Jak zauważa Wieczorkiewicz: „Ci czterej klasyczni myśliciele proponują autorskie pomysły na podróż” (s. 8). Mowa tu o figurach: magicznych mostów (Hesse), labiryntu (Eliade), mandali (Jung) i trójkąta (Lévi-Strauss), które są widoczne w ich utworach i wspomnieniach. Autorka tłumaczy dalej: „Nie sięgam po nie ze względu na ich estetyczną użyteczność w budowaniu metafory; jeśli uważnie przeczytamy prace tych autorów, zauważmy, że mogą one wpisywać się w strukturę tekstu, ale także nadawać wyrazistość strukturze myślenia. Sądzę, że poprzez nie można zyskać wgląd w to, jak doświadczanie rozwijało się artystycznie i konceptualnie także wtedy, gdy sama wyprawa była już zakończona” (tamże). Jak zostaje wykazane w badaniach autorki, nie wszystkie doświadczenia zostały przetworzone artystycznie i intelektualnie. Część z nich ze względu na obrane strategie w tekstach pisanych już po powrocie z Indii w całości lub częściowo odrzucono, przemilczano lub zmodyfikowano.
Konceptualizacje doświadczenia mają związek z założeniami, oczekiwaniami i zamiarami twórców. Hesse na przykład podążył do Indii (choć, jak się okazuje, nie w dzisiejszym sensie geograficzno-politycznym), aby rozwijać się filozoficznie, artystycznie i duchowo. Pisarz „przerzucał swoje mosty ponad materialno-cielesnym wymiarem podróży, by skutecznie łączyć różne obszary myśli” (s. 12). Co interesujące całe doświadczenie twórcy badaczka konkluduje jednak słowami: „nie jeźdźcie do Indii, gdyż nie tam jest to, czego warto szukać” (s. 64). Eliade uważa Indie za ważny element swojego życia i rozwoju, co widać zadanym przez niego retorycznym w pytaniu: „Jakie byłoby moje życie bez doświadczeni Indii u samego progu młodości?” (s. 65). Doświadczenie to nie zawsze było przekuwane w prawdziwe narracje, lecz w zasadzie w kontekście badań Wieczorkowicz wcale nie jest to tak istotne, pisze ona bowiem, że „odpryski indyjskich doświadczeń zawarte w zmyśleniach są jednak również prawdziwe w opowieści o tej podróży” (s. 116).
Dla Junga „Indie to pewien obszar symboliczny, to myśl o poznaniu ludzkiej psychiki, o dotarciu do tego, co dla niej uniwersalne” (s. 156). Patrzy on bowiem z perspektywy badacza, który widzi obraną podróż jako element swojej pracy naukowej i możliwość lepszego samopoznania – liczą się dla niego bardziej napotkane symbole, wizje i sny, niż cielesno-zmysłowe doznania. W przypadku Lévi-Straussa podróż do Indii, a mówiąc szerzej, do Azji, miała nieco innych cel: „Azja – jeśli do czegoś mogła mu się przydać – to do myślenia. Nadawała się na tło, na którym wyraziście przedstawiały się konstytutywne cechy zarówno Nowego Świata, jak i zachodniej cywilizacji. Pozwala porządkować miejsca i czasy, dzięki niej autorska wersja historiozoficzna stawała się wyrazista.” (s. 180). Antropolog w swoich rozważaniach wyraża wręcz obrzydzenie względem jakości, poziomu i sposobu życia mieszkańców Indii, czemu przeciwstawia Amerykę Południową i Europę.
***
Wieczorkowicz w swojej publikacji w ciekawy sposób prezentuje zagadnienie przetwarzania doświadczeń związanych z wyprawami do Indii. Dla osób interesujących się narracjami związanymi z podróżą jest to z pewnością pozycja obowiązkowa. Na lekturze zyskają również osoby zaznajomione z dziełami i pracami Hessego, Eliadego, Junga, czy Lévi-Straussa. Dostaną bowiem kolejną ciekawą perspektywę dla fragmentu twórczości ulubionych artystów i myślicieli.
Struktura i język książki
Książka dzieli się na cztery części, z których każda poświęcona jest doświadczeniu podróży jednego z twórców. W zasadzie każdy z tekstów można czytać jako osobną, pełnoprawną całość. Autorka uważa jednak, że razem pokazują one, „jak elastyczna pod względem sensotwórczym jest antropologicznie rozumiana droga” (s. 198). Już w spisie treści można zauważyć, że teksty podzielono na mniejsze fragmenty, w których zostają omówione kolejne istotne dla wywodu tematy. Badaczka trzyma się ustalonego rygoru, domykając każdą myśl w wyznaczonym na nią obszarze, co wpływa na klarowność i przejrzystość rozważań. Chociaż czytelnik ma przed sobą poważną książkę naukową, to język użyty przez autorkę oraz obrana metoda prezentowania materiału nie powinny sprawić trudności osobie spoza środowiska akademickiego. Trudnych, znanych wyłącznie w środowisku uniwersyteckim wyrażeń naukowczyni używa tylko wtedy, kiedy istnieje faktycznie taka konieczność. Dzieje się tak na przykład w przypadku wprowadzenia do rozważań koncepcji trójkąta Lévi-Straussa. Jeśli mowa o tym antropologu, to warto wspomnieć, że w części poświęconej jego podróży do Indii pojawiają się wykresy pokazujące jego sposób tworzenia narracji.
„W drodze do Indii i z powrotem” – konceptualizacje podróży
Jak zauważa Wieczorkiewicz: „Ci czterej klasyczni myśliciele proponują autorskie pomysły na podróż” (s. 8). Mowa tu o figurach: magicznych mostów (Hesse), labiryntu (Eliade), mandali (Jung) i trójkąta (Lévi-Strauss), które są widoczne w ich utworach i wspomnieniach. Autorka tłumaczy dalej: „Nie sięgam po nie ze względu na ich estetyczną użyteczność w budowaniu metafory; jeśli uważnie przeczytamy prace tych autorów, zauważmy, że mogą one wpisywać się w strukturę tekstu, ale także nadawać wyrazistość strukturze myślenia. Sądzę, że poprzez nie można zyskać wgląd w to, jak doświadczanie rozwijało się artystycznie i konceptualnie także wtedy, gdy sama wyprawa była już zakończona” (tamże). Jak zostaje wykazane w badaniach autorki, nie wszystkie doświadczenia zostały przetworzone artystycznie i intelektualnie. Część z nich ze względu na obrane strategie w tekstach pisanych już po powrocie z Indii w całości lub częściowo odrzucono, przemilczano lub zmodyfikowano.
Konceptualizacje doświadczenia mają związek z założeniami, oczekiwaniami i zamiarami twórców. Hesse na przykład podążył do Indii (choć, jak się okazuje, nie w dzisiejszym sensie geograficzno-politycznym), aby rozwijać się filozoficznie, artystycznie i duchowo. Pisarz „przerzucał swoje mosty ponad materialno-cielesnym wymiarem podróży, by skutecznie łączyć różne obszary myśli” (s. 12). Co interesujące całe doświadczenie twórcy badaczka konkluduje jednak słowami: „nie jeźdźcie do Indii, gdyż nie tam jest to, czego warto szukać” (s. 64). Eliade uważa Indie za ważny element swojego życia i rozwoju, co widać zadanym przez niego retorycznym w pytaniu: „Jakie byłoby moje życie bez doświadczeni Indii u samego progu młodości?” (s. 65). Doświadczenie to nie zawsze było przekuwane w prawdziwe narracje, lecz w zasadzie w kontekście badań Wieczorkowicz wcale nie jest to tak istotne, pisze ona bowiem, że „odpryski indyjskich doświadczeń zawarte w zmyśleniach są jednak również prawdziwe w opowieści o tej podróży” (s. 116).
Dla Junga „Indie to pewien obszar symboliczny, to myśl o poznaniu ludzkiej psychiki, o dotarciu do tego, co dla niej uniwersalne” (s. 156). Patrzy on bowiem z perspektywy badacza, który widzi obraną podróż jako element swojej pracy naukowej i możliwość lepszego samopoznania – liczą się dla niego bardziej napotkane symbole, wizje i sny, niż cielesno-zmysłowe doznania. W przypadku Lévi-Straussa podróż do Indii, a mówiąc szerzej, do Azji, miała nieco innych cel: „Azja – jeśli do czegoś mogła mu się przydać – to do myślenia. Nadawała się na tło, na którym wyraziście przedstawiały się konstytutywne cechy zarówno Nowego Świata, jak i zachodniej cywilizacji. Pozwala porządkować miejsca i czasy, dzięki niej autorska wersja historiozoficzna stawała się wyrazista.” (s. 180). Antropolog w swoich rozważaniach wyraża wręcz obrzydzenie względem jakości, poziomu i sposobu życia mieszkańców Indii, czemu przeciwstawia Amerykę Południową i Europę.
***
Wieczorkowicz w swojej publikacji w ciekawy sposób prezentuje zagadnienie przetwarzania doświadczeń związanych z wyprawami do Indii. Dla osób interesujących się narracjami związanymi z podróżą jest to z pewnością pozycja obowiązkowa. Na lekturze zyskają również osoby zaznajomione z dziełami i pracami Hessego, Eliadego, Junga, czy Lévi-Straussa. Dostaną bowiem kolejną ciekawą perspektywę dla fragmentu twórczości ulubionych artystów i myślicieli.
Anna Wieczorkiewicz: „Figury podróży. Hesse, Eliade, Jung, Lévi-Strauss – w drodze do Indii i z powrotem”. Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego. Warszawa 2021.
| Zadanie dofinansowane ze środków budżetu Województwa Śląskiego. Zrealizowano przy wsparciu Fundacji Otwarty Kod Kultury. |
 |
 |