Ukazująca się nakładem Wydawnictwa Naukowego Scholar monografia „Gust i prestiż. O przemianach polskiego świata fantastyki” to nietuzinkowa książka powstała na kanwie doktoratu Stanisława Krawczyka – socjologa, już wkrótce adiunkta na Uniwersytecie Wrocławskim, wcześniej członka Scholarly Communication Research Group poznańskiego UAM-u.

We wprowadzeniu do rzeczonego tomu badacz podkreśla, że pisząc o polu rodzimej fantastyki (wykorzystując pojęcie pola społecznego sformułowane przez Pierre’a Bourdieu), koncentruje się na interakcjach/relacjach między ludźmi oraz instytucjami (w tym drugim przypadku kładąc szczególny nacisk na konkretne periodyki literackie), gruntownie analizując na tym tle relacje między dwiema kategoriami uwiecznionymi w tytule recenzowanej publikacji podzielonej na dwie części. Pierwsza z nich poświęcona została fantastyce jako gatunkowi literackiemu, druga natomiast – miesięcznikowi „(Nowa) Fantastyka”.

W rozdziale pierwszym Krawczyk docieka, czym jest literatura fantastyczna, w skrótowy sposób przybliżając historię fantastyki w Europie Zachodniej oraz w Stanach Zjednoczonych. Autor analizuje przy tym pojęcie gatunku z perspektywy strukturalnej, szukając jednocześnie odpowiedzi na pytanie, jak badać historię fantastyki w ujęciu społeczno-kulturowym. Omawiając wczesny rozwój literatury fantastycznej (vide: wątek „Frankensteina, czyli współczesnego Prometeusza” Mary Wollstonecraft Shelley), badacz rzuca nieco więcej światła na początki SF (która z pewnym przybliżeniem uformowała się w ostatniej dekadzie XIX wieku) oraz fantasy prężnie rozwijającej się w latach 30. ubiegłego stulecia. A pisząc o dominacji amerykańskiej fantastyki, Krawczyk nakreśla globalny kontekst powojennej prozy fantastycznej, przybliżając wybrane tendencje fantastyki anglosaskiej w drugiej połowie XX wieku.

Rozdział drugi „Gustu i prestiżu” przynosi szereg refleksji na temat okresu przedfantastycznego (od końca XVIII do końca XIX wieku) i czterech etapów historii polskiej literatury fantastycznej, ale także okresu wczesnego (czyli od końca XIX wieku do II wojny światowej); okresu konsolidacji SF jako pierwszego ważnego gatunku fantastycznego w Polsce (lata 1946-1976; pierwsza data to rok wydania „Człowieka z Marsa” Stanisława Lema, druga – początki zorganizowanego ruchu fanowskiego); okresu formowania się pola fantastyki w Peerelu (1976-1990, druga data związana z szeregiem zmian wynikających z nowych uwarunkowań polityczno-gospodarczych) oraz okresu funkcjonowania pola fantastyki w III RP.

W tym ostatnim przypadku punktem wyjścia jest rok 1990 (finałem wędrówki: współczesność), kiedy to „Fantastyka” zyskała wiadomy przedrostek, a dodatkowo na rynku pojawił się konkurencyjny, choć skierowany do nieco innego kręgu odbiorców miesięcznik „Fenix”, odrodzony z popiołów pozostałych po fanzinie „Feniks”. Analiza społecznego kontekstu powojennej literatury fantastycznej, w tym wątek roli państwowej polityki edukacyjnej i kulturalnej; autonomizacja środowisk fanowskich; socjodemograficzna charakterystyka fanów i twórców fantastyki oraz wspomnienie oficjalnej i nieformalnej działalności wydawniczej w Polsce to główne zagadnienia poruszane przez Krawczyka w tym fragmencie monografii.

W rozdziale trzecim (cezura czasowa to lata 1990-2012) badacz zaprasza do wspólnych rozważań na temat upolitycznienia/odpolitycznienia rodzimej SF oraz fantasy po transformacji ustrojowej, wspominając między innymi efemeryczny nurt zwany clerical fiction, dzieła kontynuujące tradycję fantastyki socjologicznej spod znaku twórczości Janusza Zajdla oraz te wpisujące się w konwencję postapo oraz cyberpunk, ale także pisząc o historiach alternatywnych. Autor definiuje w tym segmencie socjodemograficzne cechy twórców polskiej fantastyki po roku 1989, podejmując wątek dotyczący dynamiki działalności fanowskiej, akcentując temat zmian zachodzących w obiegu opowiadań polskich i zagranicznych publikowanych na łamach czasopism.

Drugą część „Gustu i prestiżu” otwiera (chronologicznie czwarty) rozdział ukazujący genezę miesięcznika „(Nowa) Fantastyka”. Przybliżając sylwetki kolejnych redaktorów naczelnych oraz przedstawiając wnioski z lektury 361 wstępniaków, 82 felietonów i 450 recenzji książkowych (ukazujących się w rzeczonym periodyku w latach 1982-2012), Krawczyk – wykorzystując metodę badawczą zwaną analizą dyskursu oraz technikę jakościowej analizy treści – snuje wieloaspektową refleksję na temat gustu inteligenckiego (promowanego przez redaktorów i autorów związanych z „(Nową) Fantastyką”), ale także jego wariantu popularnego (twórcy należący do wydawniczego obozu „Fenixa”).

W rozdziale piątym akademik skrupulatnie omawia obowiązującą w polu fantastyki kategorię selekcji (pytanie o to, co jest, a co nie jest literaturą fantastyczną) oraz segregacji (dotyczącej dalszych podziałów już w obrębie samej prozy fantastycznej), zaznaczając, że wzór selekcyjny wskazuje również na opozycyjne stanowisko fantastyki (rozumianej także jako getto) wobec literatury prawomocnej, czyli głównego nurtu. Z kolei pisząc o wzorze segregacyjnym, badacz koncentruje się na opozycji między problemowym a rozrywkowym aspektem prozy fantastycznej.

W rozdziale szóstym Krawczyk podejmuje temat dyskursu prowadzonego przez redaktorów oraz recenzentów „(Nowej) Fantastyki”, w którym swoistymi słowami-kluczami są hasła: Peerel jako negatywny punkt odniesienia; konserwatyzm religijny i bioetyczny; niechęć do lewicy; krytyka feminizmu i egzotyzacja dzieł uznawanych za reprezentację (opatrzonej negatywnymi konotacjami) „fantastyki kobiecej”. Autor zaznacza, że w latach 80. i 90. w polu rodzimej fantastyki przeważał gust inteligencki, którego wyrazicielami byli reprezentanci ortodoksji (głównie o zainteresowaniach związanych z naukami ścisłymi i technicznymi), podczas gdy w nowym stuleciu w dyskursie na temat gustu zaczęli przeważać zwolennicy stanowiska heterodoksyjnego.

Jak zauważa Krawczyk, kluczową stawką w tej grze było segregowanie fantastyki na mniej lub bardziej prestiżową, czyli popularną i inteligencką (lub jak kto woli: progresywną i konserwatywną). Różnica gustów nie miała jednak znaczenia tam, gdzie gra toczyła się o selekcję, czyli w dyskursie getta i głównego nurtu. Tutaj liczyło się bowiem (zanikające w pierwszej dekadzie XXI wieku) podtrzymywanie odrębności fantastyki względem literatury prawomocnej, co jednoczyło zarówno przedstawicieli kręgów inteligenckich, jak i popularnych. Natomiast w rozdziale siódmym, pisząc o ustanowieniu polskiego pola fantastyki i zakresie jego autonomii (proponując przy tym dalsze kierunki badań nad rzeczonym polem), Krawczyk jednoznacznie wskazuje przyczyny, dla których gust inteligencki ostatecznie ustąpił miejsca gustowi popularnemu.

Jako że autorowi zależało, by książka była przystępna nie tylko dla czytelników ze środowisk akademickich, ale jednocześnie zachowała swój charakter naukowy (nie zabrakło tabel, wykresów i rysunków), ograniczył liczbę fachowych określeń z dziedziny socjologii oraz literaturoznawstwa, przenosząc na koniec monografii – ściślej: do aneksu – fragmenty dotyczące stanu badań (zebrane w rozdziale ósmym), teoretycznych podstaw badań nad przestrzenią literacką (rozdział dziewiąty) oraz założeń metodologicznych (rozdział dziesiąty). Tym sposobem zyskaliśmy przystępną, spełniającą akademickie ambicje monografię, po którą powinni sięgnąć wszyscy zainteresowani burzliwą historią rodzimej literatury fantastycznej.

Stanisław Krawczyk: „Gust i prestiż. O przemianach polskiego świata fantastyki”. Wydawnictwo Naukowe Scholar. Warszawa 2022.