„Dziwaczne i osobliwe” to zbiór nietuzinkowych, wydanych pośmiertnie esejów tragicznie zmarłego Marka Fishera (1968-2017): brytyjskiego pisarza, blogera (znanego także pod pseudonimem k-punk), krytyka literackiego, muzycznego i filmowego; teoretyka kultury, filozofa i wykładowcy akademickiego w jednej osobie. W rzeczonym tomie autor „Realizmu kapitalistycznego” dowodzi, że wiele spośród najbardziej znanych dzieł kultury można opisać kategoriami dziwaczności lub osobliwości, zaś pojęcia te – chociaż bardzo do siebie zbliżone – bynajmniej nie są tożsame.

Badacz w swoich tekstach koncentruje się (głównie, choć nie jest to reguła) na utworach z pogranicza horroru oraz szeroko rozumianej fantastyki, wszak to właśnie twórcy reprezentujący te gatunki niejednokrotnie zgłębiają przestrzenne oraz czasowe obszary dziwności, jak i obcości. Swoje rozważania Fisher uzupełnia o czytelną rekonstrukcję fabuł przywoływanych przez siebie dzieł, w przypadku utworów literackich chętnie przytaczając mniej lub bardziej obfite cytaty. Ustawiając tytułowe pojęcia w relacji do Freudowskiego unheimlich (niesamowite/nieswojskie), autor podkreśla, że wszystkie trzy są „afektami, ale także kategoriami, które definiują rodzaje filmów i powieści, tryby percepcji, a nawet sposoby bycia” (s. 13).

Próbując najprościej wyjaśnić naturę pierwszej z tytułowych kategorii, Brytyjczyk wskazuje, iż dziwaczne jest „tym, co nie pasuje – wnosi w to, co znane, coś, co zazwyczaj znajduje się poza nim i nie da się pogodzić z tym, co »swojskie« (nawet jako jego negacja)” (s. 14). Według Fishera owo wrażenie dziwaczności może rodzić się podczas kontaktu ze sztuką modernistyczną bądź eksperymentalną; nie musi być ono przyjemne ani sprawiać przykrości, choć może wywoływać poznawczy szok. Swoje refleksje na temat dziwaczności autor „Wyjścia z Zamku Wampirów” rozpoczyna od przywołania twórczości czołowego przedstawiciela nurtu weird fiction, Howarda Phillipsa Lovecrafta.

Opowiadania autora „Zewu Cthulhu” konsekwentnie odnoszą się do kwestii zewnętrza (wątki dotyczące odmiennych stanów świadomości oraz powrotu wypartych treści ucieleśnianych przez panteon plugawych bóstw), spotkanie z którym kończy się dla protagonistów załamaniem nerwowym bądź popadnięciem w obłęd. Jednocześnie Fisher zaznacza, że to „nie zgroza, lecz fascynacja – zazwyczaj zmieszana z obawą – jest kluczowym składnikiem Lovecraftowskiej interpretacji tego, co dziwaczne” (s. 21). Wszak fascynacja to afekt, który czytelnicy i czytelniczki prozy twórcy „Widma nad Innsmouth” dzielą na równi z jego bohaterami – w odróżnieniu od strachu i przerażenia, które rzadko kiedy towarzyszą lekturze dzieł Samotnika z Providence.

W kolejnym eseju radykalny lewicowy idealista przybliża zagadnienie dziwaczności z nieco innej perspektywy: na przykładzie opowiadania Herberta George’a Wellsa zatytułowanego „Furtka w murze” podejmującego problematykę przenikających się światów, a właściwie – temat przejścia między alternatywnymi rzeczywistościami. Fisher zauważa przy tym, iż Lovecraft i Wells odmiennie podchodzą do tematu szaleństwa (bohaterowie prozy Amerykanina popadają w obłęd w wyniku kontaktu z tym, co zewnętrzne; podczas gdy w przywoływanym utworze Brytyjczyka geneza obłędu wcale nie okazuje się oczywista), a dodatkowo w opowiadaniu twórcy „Wehikułu czasu” wyczuwalna jest – nieobecna w historiach autora „Zgrozy w Dunwich” – atmosfera tęsknoty.

W dalszej części książki entuzjasta brytyjskiej kultury popularnej analizuje przypadek groteskowości i dziwaczności na przykładzie dorobku postpunkowego zespołu The Fall – zachęcając do uważnego przesłuchania albumów „Grotesque (After the Gramme)” czy „Hex Enduction Hour” – a chwilę potem rzuca nieco więcej światła na powieść „Wrota Anubisa” Tima Powersa, w której efekt dziwaczności został osiągnięty między innymi za sprawą wątku paradoksu temporalnego. W kolejnym eseju Fisher odnosi się do utworów podejmujących temat nie tyle zapętlenia związków przyczynowo-skutkowych, ile współwystępowania (różnych pod względem ontologii) poziomów rzeczywistości: a czyni to na przykładzie filmu „Świat na drucie” (1973), czyli wyreżyserowanej przez Rainera Wernera Fassbindera adaptacji „Simulacronu-3” Daniela E. Galouye’a, jak również powieści „Czas poza czasem” Philipa K. Dicka, oferującej dziwaczne doświadczenie „defamiliaryzacji »realizmu«” (s. 52). Z kolei pisząc o „zasłonach” i „dziurach” manifestujących swoją obecność na rożnych poziomach rzeczywistości, Fisher przywołuje dwa filmy Davida Lyncha: „Mulholland Drive” (2001) oraz „Inland Empire” (2006), które, według badacza, „mają w sobie rodzaj ostrej, zagęszczonej dziwaczności” (s. 57).

W drugiej części recenzowanego tomu zagorzały krytyk kapitalizmu zaznacza, że uczucie osobliwości zdecydowanie różni się od tego, co dziwaczne. Fisher przekonuje, że „dziwaczne jest konstytuowane przez obecność – obecność czegoś, co nie pasuje” (s. 65), podczas gdy osobliwe „konstytuuje się w deficycie nieobecności albo deficycie obecności” (tamże). Efekt osobliwości twórca „Ghosts Of My Life: Writings On Depression, Hauntology And Lost Futures” skrupulatnie omawia na przykładzie prozy Daphne du Maurier, zaznaczając, iż opowiadania autorki „Ptaków” często koncentrują się na „wpływie istot i przedmiotów, które nie powinny posiadać żadnej refleksyjnej sprawczości: zwierząt, mocy telepatycznych czy losu jako takiego” (s. 69). W tym samym eseju Fisher zachęca do uważnej lektury dzieł Christophera Priesta – ze szczególnym uwzględnieniem powieści „The Affirmation” i „The Glamour” – w których efekt tego, co osobliwe, wiąże się z wytwarzaniem luk w ludzkiej pamięci; owych „pustych miejsc, które nieodwracalnie podważają poczucie tożsamości samych bohaterów” (tamże).

Poruszając temat dzieł, które można odczytywać jako „medytację nad osobliwością Wschodniej Anglii” (s. 84), Brytyjczyk rozbiera na czynniki pierwsze opowiadanie „Zagwiżdż, a przybędę na twe wezwanie, chłopcze” Montague’a Rhodesa Jamesa (przywołując przy tym telewizyjną adaptację tego dzieła z 1968 roku w reżyserii Jonathana Millera), ale także zachęca do podjęcia unikalnej, audialnej podróży, jaką zapewnia przesłuchanie płyty „Ambient 4: On Land” Briana Eno. Analizując filmowe scenariusze Nigela Kneale’a (twórcy przygód profesora Bernarda Quatermassa) oraz powieść „Red Shift” Alana Garnera, Fisher zwraca uwagę na manifestującą się za sprawą wspomnianych utworów „osobliwość Tanatosa” (s. 86), którą badacz definiuje jako „ponadosobowy (i ponadczasowy) popęd śmierci, w którym to, co »psychologiczne«, wyłania się jako efekt działania sił zewnętrza” (s. 86-87).

Z kolei w eseju poświęconym powieści „Wynurzenie” Margaret Atwood oraz filmowi „Pod skórą” (2013) Jonathana Glazera Fisher zestawia ze sobą „dwa komplementarne przypadki tego, co osobliwe” (s. 103). W przypadku narratorki książki Kanadyjki osobliwość wiążę się z samopostrzeganiem protagonistki (popadającej w szaleństwo i zatracającej poczucie własnej podmiotowości), podczas gdy w przypadku dzieła inspirowanego powieścią Michela Fabera medium efektu osobliwości staje się – grana przez Scarlett Johansson – kosmitka próbująca naśladować zachowania Ziemian.

„Czy w kosmosie coś jest? A jeśli są tam jakieś istoty, jaka jest ich natura?” (s. 114) – zapytuje Fisher w kolejnym eseju, śledząc przypadki osobliwości w oparciu o seanse takich filmów jak „2001: Odyseja kosmiczna” (1968) Stanleya Kubricka, „Solaris” (1972) Andrieja Tarkowskiego czy „Interstellar” (2014) Christophera Nolana. Natomiast finałem eseistycznych rozważań angielskiego teoretyka hauntologii jest udział w „Pikniku pod Wiszącą Skałą” – pod auspicjami Joan Lindsay (autorki literackiego pierwowzoru) oraz Petera Weira (twórcy datowanej na rok 1975 kinowej adaptacji książki) – w ramach którego Fisher przypomina, iż ukazane w tym utworze zewnętrze nie jest czymś strasznym i niebezpiecznym (w odróżnieniu od zewnętrza w opowiadaniach Montague’a Rhodesa Jamesa), lecz – mimo że wywołuje pewną obawę i poczucie zagrożenia – „pozwala przejść od charakterystycznych dla życia codziennego prób wyparcia problemów i ograniczeń tego, co znane, ku spotęgowanej atmosferze onirycznej jasności umysłu” (s. 126).

„Dziwaczne i osobliwe” to pozycja intrygująca, stanowiąca dla czytelników/czytelniczek pewne wyzwanie – nie mniejsze od tego, przed jakim stanęli tłumacze tego niespełna dwustustronicowego tomiku, o czym zresztą informują w rozbudowanym posłowiu naświetlającym (nie tylko) dorobek autora. „Czy to minitraktat estetyczny? Wprawki ze spekulatywno-kulturowej analizy pulp-modernizmu? Post-postmodernistyczna teoria doświadczenia zewnętrzności?” (s. 135) – zapytują Andrzej Karalus i Tymon Adamczewski, słusznie zauważając, że omawiana książka „sama w sobie jest Fisherowskim obiektem dziwacznym” (tamże), za sprawą którego być może dokonamy rewizji utartych schematów estetyczno-poznawczych.

Mark Fisher: „Dziwaczne i osobliwe”. Przkład i posłowie: Andrzej Karalus, Tymon Adamczewski. Przekład przejrzał: Miłosz Wojtyna. Słowo/obraz terytoria. Gdańsk 2023.