Tematyka powiązań pomiędzy wielkim exodusem doby romantyzmu oraz jego dwudziestowieczną repetycją stanowi interesującą i nie do końca odkrytą sferę badań. Analogie łączące emigrantów, którzy opuścili kraj po upadku powstania listopadowego oraz po II wojnie światowej, jawią się jako wielopłaszczyznowe: nie ograniczają się wyłącznie do sfery politycznej oraz społecznej, lecz rzutują na charakter twórczości, rodzącej się zarówno poza granicami Polskiej Republiki Ludowej, jak i w realiach komunistycznych. Trudu uchwycenia tego obszaru badań, sankcjonując jego wielość i złożoność, podjęli się literaturoznawcy i inni badacze kultury, czego efekt stanowi publikacja „Romantyzm Drugiej Wielkiej Emigracji”.

Bogata tematyka zależności twórczej, ideowej i światopoglądowej twórców XX-wiecznej emigracji od dziedzictwa romantyzmu została ujęta w ramy rozdziałów, grupujących artykuły reprezentujące sześć głównych problemów badawczych. Dzięki temu zabiegowi, już na wstępie czytelnikowi zaprezentowane zostają dwa różne paradygmaty recepcji tradycji romantycznej, reprezentowane przez środowiska emigracyjne skupione wokół odrębnych ideowo periodyków: londyńskich „Wiadomości” oraz paryskiej „Kultury”. Kolejnym zagadnieniem poddanym analizie jest problem stosunku środowiska krajowego do powojennej emigracji. Następnie czytelnik wprowadzony jest w mechanizmy pojawiania się w twórczości pisarzy XX wieku polemicznych nawiązań do wielkich romantycznych emigrantów, którym nader często towarzyszą próby demitologizacji XIX-wiecznych wizji. Niejako w charakterze kontry występuje rozdział kolejny, ujawniający kontynuację tradycji romantycznej oraz afirmatywny stosunek pisarzy do idei i twórczości polskich romantyków. Opuszczając sferę światopoglądową oraz ideową, narracja przechodzi w sferę formalnych nawiązań do XIX-wiecznych rozwiązań poetyckich, by następnie skierować uwagę odbiorcy na kwestię zależności literatury od innych sztuk w myśl kontynuacji romantycznej idei korespondencji.

O wartości publikacji decyduje różnorodność tekstów i wielość ujęć w obrębie problemów: analogii sytuacji emigrantów XIX- i XX-wiecznych, wzajemnych relacji twórców znajdujących się poza granicami kraju oraz tych, który zdecydowali się tworzyć w Polsce po II wojnie światowej, ich odniesień do tradycji Wielkiej Emigracji oraz charakteru tworzonej literatury. Godne uwagi są niemal wszystkie zamieszczone teksty; każdy artykuł wnosi coś nowego w dorobek badań nad literaturą emigracyjną. Ich zakresy przedmiotowe się nie krzyżują, są względem siebie raczej komplementarne i wielokrotnie prowadzą ze sobą intertekstualny dialog. Fakt ten jest najlepiej wyeksponowany już na początku książki, gdzie zaprezentowany jest konflikt dwóch różnych środowisk emigracyjnych. Niewątpliwym atutem tekstów poświęconych londyńskim „Wiadomościom” i paryskiej „Kulturze” jest wielopłaszczyznowe spojrzenie na odmienny stosunek obu tych środowisk do dziedzictwa romantycznego. Marcin Lutomierski, autor tekstu „Recepcja romantyzmu w kręgu londyńskich »Wiadomości« z lat czterdziestych i pięćdziesiątych dwudziestego wieku”, w formie solidnie wyłożonej syntezy, ukazuje jak silnie tradycja romantyczna wpłynęła na światopogląd londyńskiego środowiska i na wytworzenie się danego stylu zachowania (polocentryzm, idealizacja, izolacja i zaściankowość emigracji londyńskiej), a nawet odpowiedniego etosu emigranta. Z kolei przez Anitę Pieńkowską, autorkę tekstu „»Wy jesteście dla mnie ważniejsi od Mickiewicza«. Recepcja tradycji romantycznej w »Kulturze«”, wyodrębnione zostają tendencje przeciwne, takie jak: nastawienie na różnorodność wydawanych publikacji (w opozycji do romantyzujących „Wiadomości”), odejście od reprodukcji XIX-wiecznych wzorców czy unikanie mitotwórstwa związanego z postaciami poetów doby romantyzmu.

Rozdział „PRL i emigranci”, poświęcony krajowym opiniom na temat środowisk emigracyjnych i pisarzy tworzących poza granicami Polskiej Republiki Ludowej, skupia zwłaszcza literackie przejawy kreacji negatywnego wizerunku powojennego emigranta. Autor artykułu „Powojenne głosy krajowe o emigracji”, Andrzej Stanisław Kowalczyk, prezentuje negatywny stosunek pisarzy: Miłosza, Kiesielewskiego, Iwaszkiewicza, a później i Marii Dąbrowskiej względem emigracji, a zwłaszcza polityki rządu w Londynie. Sumiennie opracowana w tym tekście kwestia kształtowania postawy Polaków przez aktywną w PRL-u propagandę jest uszczegółowiona przez Aleksandrę Lutomierską, która w tekście „»Zdrajcy, renegaci i sprzedawczyki…«. Druga Wielka Emigracja w propagandowych książkach Stefana Arskiego” zogniskowała uwagę odbiorcy na pamfletach Artura Salmana.

Kolejny rozdział, „Mity i rewizje”, poświęcony został analizie romantycznych wzorców, związanych z misją posłannictwa i szczególną rolą emigranta-pielgrzyma oraz ich dwudziestowiecznych rewizji. Zamieszczony w tej części tekst Żanety Nalewajk porusza kwestię sposobu kontynuacji XIX-wiecznego toposu wygnania przez Miłosza, Wittlina i Gombrowicza, którzy oddalając się od romantycznej tradycji, stawiają własne pytania o kondycję powojennego wygnańca. Zjawisko zanegowania wprost tradycji romantyzmu jest silnie akcentowane w artykule Krystyny Ruty-Rutkowskiej „Marian Pankowski i destrukcja romantycznych mitów narodowych”. Autorka ukazuje szczegółowo sposób, w jak Pankowski, za pomocą estetyki brutalności, dekonstruuje kody literatury romantyzmu, parodiuje postaci narodowych wieszczów oraz przedstawia odarty z wzniosłej retoryki obraz życia emigranta m.in. poprzez przedstawienie odbiorcom anty-bohatera: Anty-Konrada.

Rozdział zatytułowany „Idee i postawy” stanowi niejako światopoglądową polemikę z tezami przedstawionymi w rozdziale „Mity i rewizje”. Przede wszystkim, przedłożona w tym pierwszym tematyka skupia przejawy afirmatywnego stosunku powojennych emigrantów do dziedzictwa romantyzmu, fakt kontynuowania przez nich romantycznych idei oraz naśladowania wykreowanych w XIX postaw. Wyróżniający się w całej publikacji tekst stanowi artykuł Jerzego Łazora „Polski romantyzm a emigracja żydowska z Polski”. Autor przedstawia mało znane w świecie badań literaturoznawczych zagadnienie głębokiego przywiązania Żydów – byłych obywateli II Rzeczypospolitej – do kultury polskiej. Łazor wykracza poza nakreślone w publikacji ramy czasowe i pokazuje, że już w latach dwudziestych XX wieku w Palestynie środowisko emigrantów żydowskiego pochodzenia było silnie związane z kulturą polską oraz chętnie kultywowało wzorce romantyczne: literackie oraz światopoglądowe.

Rozdział „Forma i tradycja” ukazuje wpływ dziedzictwa romantycznego na pisarzy Drugiej Wielkiej Emigracji z perspektywy nawiązań do XIX-wiecznych form wypowiedzi literackiej. Witold Sadowski, autor niewątpliwie nowatorskiego tekstu „Ujejski – Wierzyński: powinowactwa metryczne”, bada charakter powiązań poezji Wierzyńskiego z romantycznym warsztatem poetyckim Kornela Ujejskiego ze względu na używanie przez Skamandrytę litanii stroficznej romantyka. Sadowski akcentuje eksperymentatorstwo obu poetów w dziedzinie poezji metrycznej. Z kolei autorka artykułu poświęconego poematowi Miłosza „Gdzie słońce wschodzi słońce i kędy zapada” przedkłada tezę, iż tekst ten stanowi kontynuację romantycznej formy otwartej. Artykuł pokazuje, że Miłosz inspirował się romantycznymi rozwiązaniami w dziedzinie poetyki i formy romantycznej oraz ujawnia obecność jego odniesień do twórczości Mickiewicza. Cykl artykułów, zamieszczonych w publikacji „Romantyzm Drugiej Wielkiej Emigracji” kończy rozdział „Literatura i sztuka”, który poświęcony jest ukazaniu realizacji romantycznej idei korespondencji sztuk w twórczości emigracyjnej. Do publikacji dołączony jest w charakterze aneksu zapis rozmowy Leszka Szarugi z Andrzejem Stanisławem Kowalczykiem oraz Barbarą Toruńczyk zatytułowany „Spuścizna literacka pisarzy Drugiej Wielkiej Emigracji. Polska recepcja oraz sytuacja wydawnicza”.  

Ukazana w publikacji wielość perspektyw, z których można prowadzić badania nad dziedzictwem Drugiej Wielkiej Emigracji uświadamia czytelnikowi, jak wiele jeszcze pozostało w tym temacie do odkrycia. Publikacja ujmując wielość tego zagadnienia oraz wnosząc wiele w poczet badań nad literaturą XIX i XX-wiecznych emigracji, w istocie otwiera kolejne pola badawcze, oczekujące na następne opracowania w postaci artykułów i monograficznych publikacji. Niewątpliwą zaletą książki „Romantyzm Drugiej Wielkiej Emigracji” jest jej heterogeniczny i interdyscyplinarny charakter. Opublikowane wyniki stanowią efekt badań na gruncie różnorodnych nauk humanistycznych: literaturoznawstwa, kulturoznawstwa, teatrologii, historii etc. Są one o tyle wartościowe, że – co chyba w tej książce najważniejsze – autorom udało się pokazać, że poeci Pierwszej i Drugiej Wielkiej Emigracji wielokrotnie przemawiali tymi samymi językami.

„Romantyzm Drugiej Wielkiej Emigracji”. Redakcja: Żaneta Nalewajk. Dom Wydawniczy „Elipsa”. Warszawa 2012.