Jak słusznie zauważa Aleksandra Gruszczyk we wprowadzeniu do książki „Czarne światło. Analiza zjawiska powojennej traumy społecznej w kulturze Stanów Zjednoczonych Ameryki”, wojna jest odrębną dziedziną znaczenia, wyrwaną z codzienności tak dalece, że każde doznanie wojny stanowi dla poddanej mu jednostki szok poznawczy. Powojenne traumy jednostkowe przeważnie dotyczą całych pokoleń żołnierzy – weterani połączeni generacyjnym doświadczeniem tworzą wspólnoty braterskie, w których zapoczątkowany zostaje proces uspołecznienia traumy. Badaczka podkreśla przy tym, że w społeczeństwie stanowią oni szczególne grupy nosicielskie, rozprzestrzeniające narrację o doświadczeniu traumy między innymi za pomocą dzieł kulturowych (filmy, literatura, dzieła sztuki wizualnej).

Równocześnie Gruszczyk przypomina, iż wojna i spowodowane nią szaleństwa stały się przedmiotem zainteresowania nauki, prowadząc do rozwinięcia pojęć traumy psychicznej oraz społecznej, w istotny sposób wpływając na kształt zinstytucjonalizowanych działań w zakresie medycyny. Co więcej, pojęcia traumy i PTSD (Post-Traumatic Stress Disorder), czyli zespołu stresu pourazowego, rozprzestrzeniły się w kulturze popularnej oraz życiu codziennym, poszerzając zakresy swoich początkowych znaczeń. Według rodzimej socjolożki nieustająca popularność pojęcia traumy dowodzi istnienia ważnej społecznej potrzeby: „możliwości dokonania – w intersubiektywnych, powszechnie rozumianych oraz podzielanych kategoriach – opisu procesu przekształcania szczególnego indywidualnego i wspólnotowego doświadczenia w zjawisko mające zdolność redefinicji istniejącej tożsamości, zarówno na poziomie jednostkowym, jak i całych społeczności” (s. 8).

W swojej pracy Gruszczyk stawia szereg bardzo istotnych pytań. W jaki sposób społeczno-kulturowa obcość wojny wpływa na społeczeństwa i zaangażowane w nią jednostki? Jakie szczególne cechy charakteryzują traumę wojenną, zarówno na poziomie indywidualnym, jak i społecznym? W jaki sposób powstaje i jak przenosi się ona z psychiki poszczególnych jednostek na świadomość wspólnotową? Jak (już uspołeczniona) trauma wpływa na społeczeństwa, w jaki sposób istnieje w kulturze i historii, oddziałując na następne pokolenia oraz ich indywidualnych przedstawicieli?

Dobrze udokumentowanej odpowiedzi na te pytania, na co wskazuje badaczka, dostarcza analiza kultury i historii Stanów Zjednoczonych, których przeszłość jest „mierzona licznymi konfliktami zbrojnymi, definiującymi tożsamość narodową na równi z uchwaleniem konstytucji czy pojęciem pogranicza (frontier); wszak za początek historii narodu amerykańskiego uznaje się wojnę o niepodległość z lat 1775-1783” (s. 9). Aleksandra Gruszczyk przypomina, że to Amerykanie na przestrzeni lat „zdołali stworzyć wielki zbiór wszechstronnych analiz poszczególnych konfliktów militarnych, w których brali udział – głębokich wiwisekcji zarówno naukowych, jak i literackich oraz filmowych” (s. 9-10). Nie powinno to dziwić, gdyż traumy wojenne towarzyszą Amerykanom niemal od początku istnienia ich narodu i państwa. Pierwsza z nich, która miała zasięg ogólnospołeczny i bardzo dalekosiężne skutki dla kultury i polityki, była rezultatem wojny secesyjnej (1861-1865). Doświadczenie dwóch wojen światowych, wojna wietnamska oraz wciąż trwająca „wojna z terroryzmem” to kolejne źródła urazów z różnym powodzeniem przepracowywanych w skali mikro i makro.

Opatrzone materiałem fotograficzno-ilustracyjnym „Czarne światło” (poetycki oksymoron będący tytułem książki ukuty został przez amerykańskiego dziennikarza Michaela Herra, świadka i uczestnika wojny w Wietnamie, którego słynne „Depesze” stanowią istotny kontekst w refleksji rodzimej badaczki) podzielone jest na dwie części: złożoną z pięciu rozdziałów część teoretyczną oraz dwuelementowy segment analityczny. W rozdziale pierwszym Gruszczyk przedstawia wojnę jako rodzaj doświadczenia granicznego, ukazując je w trzech perspektywach: fenomenologicznej, semiotycznej oraz antropologicznej. Chwilę potem autorka porusza zagadnienie zależności między wojskiem a wojną. Wychodząc od analizy fenomenu wspólnot zamkniętych (porównanie wojska oraz klasztoru jako dwóch typów instytucji totalnej), socjolożka przedstawia wojskowe mechanizmy zaprojektowane w celu „oswojenia”; uporządkowania wojny poprzez jej instytucjonalizację. Istotną rolę w powyższym procesie odgrywa ujarzmianie i blokowanie jednostek (koncepcja zaczerpnięta z tomu „Nadzorować i karać. Narodziny więzienia” Michela Foucaulta), prowadzące do ich uniformizacji oraz konformizacji. Także w tym rozdziale badaczka zajmuje się zagadnieniem „zaraźliwości” wojny i związanego z nią ryzyka „skażenia”, wykorzystując do tego celu analogię z kategorią brudu w kształcie zaproponowanym przez Mary Douglas („Czystość i zmaza”).

Rozdział trzeci „Czarnego światła” prezentuje sumienne omówienie uniwersalnych cech traumy z różnych perspektyw: medycznej, psychologicznej oraz socjologicznej. Gruszczyk przedstawia w nim własną definicję tego zjawiska, opartą na (opisanych w poprzednich rozdziałach) kategoriach antropologicznych i fenomenologicznych. Trauma powojenna pojawiająca się na poziomie jednostkowym (w tym PTSD) przedstawiona jest w świetle teorii Jonathana Shaya („Achilles in Vietnam. Combat Trauma and the Undoing of Character”) jako zjawisko uniwersalne, będące rezultatem drastycznego naruszenia norm istniejących w życiu codziennym, a także w perspektywie militarnej – jako wynik szkolenia wojskowego ukierunkowanego na przełamanie instynktownej niechęci do zabijania.

W dalszej części książki autorka tomu „Bezpieczeństwo za cenę wolności” definiuje traumę społeczną jako wynik komunalizacji traumy jednostkowej wykazując, jaką rolę w tym procesie odgrywają media. Także w tym segmencie odnajdziemy teoretyczne opracowanie przebiegu zjawiska uspołecznienia traumy oraz procesu odwrotnego, czyli wzmacniania urazów jednostkowych w wyniku działania traumy społecznej.

Gruszczyk doskonale zdaje sobie sprawę z tego, że powojenne urazy są zjawiskiem występującym niemalże w każdej kulturze. Jednak szczególnie intensywnie przeżywane są one przez znaczną część społeczności Stanów Zjednoczonych – a głównym czynnikiem sprzyjającym temu zjawisku jest właśnie amerykańska kultura. Stąd w rozdziale piątym zawarta została analiza jej trzech charakterystycznych cech: utopijności (niezgoda na istniejący kształt świata przy jednoczesnym dążeniu do jego zmiany), specyfiki religijnej (znaczący wpływ światopoglądu oraz wierzeń purytańskich na kulturę państwową i narodową) oraz mesjanizmu. Jak przekonuje autorka, zderzenie owych utopijnych poglądów z rzeczywistością jest źródłem długotrwałych ran pamięci zbiorowej. Niniejsza część zawiera także omówienie szczególnych, charakterystycznych cech tożsamości amerykańskiej, wynikających z uwarunkowań historycznych, społeczno-politycznych czy kulturowych. Rozważania teoretyczne wieńczy analiza koncepcji ironii w historii amerykańskiej autorstwa Reinholda Niebuhra („The Irony of American History”) oraz wynikające z niej implikacje dotyczące tragedii jako dzieła kulturowego.

Rozdziały analityczne rozpoczynają się od omówienia szczególnej roli, jaką wojna w Wietnamie pełniła (i nadal pełni!) w historii oraz kulturze USA. Gruszczyk prezentuje genezę i chronologię wojny, przywołuje najważniejsze wydarzenia z tego okresu (rozgrywające się zarówno na frontach, jak i poza nimi), a także skutki konfliktu rozpatrywane w perspektywie jednostkowej, społecznej, politycznej, kulturowej oraz naukowej. Niniejszy rozdział zawiera również wyniki analizy treści różnorodnych materiałów kulturowych odnoszących się do omawianego okresu: powieści, filmów, sondaży opinii publicznych, politycznych wypowiedzi oraz faktów medialnych.

W dalszej części recenzowanej publikacji socjolożka w podobny sposób omawia „wojnę z terroryzmem”, rozpoczynając wywód od historycznego omówienia dwóch najważniejszych frontów tej wojny: w Afganistanie i w Iraku, analizując przy tym zdarzenia, które doprowadziły do jej wybuchu. Z kolei historia przemian społeczno-politycznych w USA przełomu XX i XXI wieku stanowi punkt wyjścia dla rozważań na temat zmian w sposobach prowadzenia wojen. Równocześnie badaczka ciekawie analizuje treści powstałych dotąd dzieł kulturowych oraz dostępnych badań opinii społecznej dotyczących tematu „wojny z terroryzmem”, opisując relacje społeczno-polityczne tworzące się między powyższym zaangażowaniem militarnym a obrazami wojny w Wietnamie. Aleksandra Gruszczyk stara się udzielić odpowiedzi na pytanie, czy „wojna z terroryzmem” staje się dla Amerykanów nowym źródłem psychicznych urazów na poziomie społecznym i jednostkowym, a jeśli tak – w jakim stopniu i zakresie powiela ona cechy i czym różni się od postwietnamskiej traumy. Badaczka zachęca przy tym do dalszych rozważań, prowokujących do postawienia finalnych pytań: w jaki sposób społeczeństwo może konstruktywnie wykorzystać skumulowane traumy oraz w jakim stopniu wojna jest zjawiskiem kształtowanym przez partykularne okoliczności, wydarzenia i decyzje, a w jakim jawi się jako niezmienna forma ludzkiego doświadczenia?

„Czarne światło” to solidnie napisana, wieloaspektowa, wnikliwa i bez wątpienia potrzebna praca zgłębiająca fenomen wojny oraz jej licznych zatrważających reperkusji. A zawarta na kartach recenzowanego tomu gruntowna, odpowiednio sprofilowana analiza takich dzieł jak „Taksówkarz” (1976) Martina Scorsese, „Łowca jeleni” (1978) Michaela Cimino, „Czas Apokalipsy” (1979) Francisa Forda Coppoli, „Rambo: Pierwsza krew” (1982) Teda Kotcheffa, „Pluton” (1986) i „Urodzony 4 lipca” (1989) Oliviera Stone’a, „W dolinie Elah” (2007) Paula Haggisa, „The Hurt Locker. W pułapce wojny” (2008) oraz „Wróg numer jeden” (2012) Kathryn Bigelow czy miniserialu „Generation Kill: Czas wojny” (2008) tylko podnoszą poziom satysfakcji płynącej z lektury niniejszego tomu.

Aleksandra Gruszczyk: „Czarne światło. Analiza zjawiska powojennej traumy społecznej w kulturze Stanów Zjednoczonych Ameryki”. Wydawnictwo Universitas. Kraków 2017.