ISSN 2658-1086
TEN WIELKI AGON ZWANY LITERATURĄ (HAROLD BLOOM: 'ZACHODNI KANON')
KARTOGRAFIA (NIE)MOŻLIWEGO (SEBASTIAN PORZUCZEK: 'MAPOWANIE BÓLU. LEKTURA - SPOJRZENIE - AFEKT')
POMYSŁY NA POLSKĘ (ANDRZEJ MENCWEL: 'PRZEDWIOŚNIE CZY POTOP (2). NOWE KRYTYKI POSTAW POLSKICH')
Marta Bieganowska-Molendowska,
OSWOIĆ BACHORA ('BACHOR. BEZRADNIK DLA NIEUDACZNYCH RODZICÓW')
O TEMATACH NIEWYCZERPANYCH (ANNA WALCZAK, ARTUR JOCZ: 'DOŚWIADCZENIE DUCHOWOŚCI. KONTEKSTY FILOZOFICZNO-LITERACKIE')
A
A
A
Autorzy książki „Doświadczenie duchowości. Konteksty filozoficzno-literackie” – Anna Walczak oraz Artur Jocz – podjęli się zadania dziś niezwykle trudnego. Duchowość, nowoczesna duchowość, jej status ontologiczny, miejsce w życiu jednostki, miejsce we współczesnej kulturze to temat niezwykle szeroko opracowanym, zarówno w przestrzeni filozofii, jak i literaturoznawstwa. Zagadnienie, powiem wprost, tak silnie eksplorowane przez ostatnie dziesięciolecia (najwyraźniej oczywiście w działalności badaczy ze „szkoły frankfurckiej”, w latach 60. i 70. ubiegłego stulecia, zdecydowanie najintensywniej od wystąpienia Jürgena Habermasa w 2011, któremu zawdzięczamy określenie „społeczeństwo postsekularne”), iż właściwie stwierdzić można, że trudno dopowiedzieć do niego coś jeszcze na poziomie podstawowych rozwiązań i uogólnień. Temat niesie wręcz w sobie niebezpieczeństwo niepotrzebnych uproszczeń, a zapewne potrzebuje pogłębiających uaktualnień.
Projekt pomyślany tak jak omawiana książka – choć jej przeznaczenia właściwie należy się samodzielnie domyślić – jest potrzebny. Istnieje w tym zakresie luka – warto byłoby pomyśleć nad pewną formą wprowadzenia, podręcznika akademickiego, który otwierałby ten złożony i zróżnicowany temat dla studentów czy nawet uczniów szkół średnich, kształcących się w kierunku nauk humanistycznych. Niestety „Doświadczenie duchowości” tej luki zdaje się nie wypełniać.
Autorzy skupiają się na przejawach doświadczania duchowości, nie zaś na uchwyceniu samego pojęcia. Wprowadzenie nie wyjaśnia jednak tego, jaka perspektywa badawcza przyjęta została w książce w kontekście pojęcia, które na wiele sposobów zostało już zdefiniowane (i dobrze opracowanego odniesienia do tych różnorodnych ujęć, choćby syntetyzującego, w pracy zdecydowanie zabrakło), nie do końca także wprowadzają nas autorzy w sposób rozumienia owego „doświadczenia”, które zamierzają poddać analizom. Te niedookreślenia wyjaśniają: „Wspomniana powściągliwość ujawnia się przede wszystkim za sprawą naszych interpretacji, które traktujemy jako otwarty projekt ponawianego po-myślenia i wypowiadania się o doświadczeniu duchowości. A wypowiadamy się w języku, który zawsze jest figuratywny, stąd nasze mówienie o doświadczeniu duchowości przybiera postać uporządkowanej językowej fikcji. Dlatego każde stwierdzenie staraliśmy się »wycieniować« według intelektualnego smaku traktowanego nie jako kryterium sądu, lecz narzędzie badawcze” (s. 13). Jest to jednak wyjaśnienie pozostawiające nas tak naprawdę bez kluczowych dla dalszej lektury uzgodnień, autorzy piszą o badawczej ostrożności, ale trudno nie odnieść wrażenia, że w kontekście tak szerokiego stanu badań i ważkości zagadnienia to raczej badawcza wygoda zawieszenia koniecznej argumentacji. Poruszany temat sam w sobie okazuje się tak niezwykle złożony i pełen niedopowiedzeń, niemożności rozstrzygnięć, iż upłynnianie go na poziomie podstawowych kategorii nie wzbudza czytelniczego zaufania.
W drugiej części książki uwaga odbiorcy ma zostać przeniesiona na potencję literatury, artystyczne przejawy doświadczania duchowości, jednak znów, tym razem w ramach współczesnego dyskursu literaturoznawczego, autorzy dokonują uproszczeń: „W części drugiej książki piszemy przede wszystkim o pewnej istotnej potencji literatury, która manifestuje się wykraczaniem poza jej wąsko rozumianą funkcję poetycką. Sprowadza się ona do chęci artystycznego uchwycenia kategorii, która od zawsze była związana z religią i filozofią. Chodzi naturalnie o duchowość/ducha (pneumę)” (s. 14).
Ten poziom rozważań mogłoby może tłumaczyć przeznaczenie publikacji dla młodszego, niedoświadczonego odbiorcy (choć nadal należałoby wypunktować liczne braki, o których napiszę w dalszej części omówienia), jako swego rodzaju wprowadzenia do zagadnienia, ale, jak piszą autorzy, książka skierowana jest właściwie do nauczycieli, edukatorów, pedagogów: „Zamysłowi poszukiwania impulsów do naszych rozważań na »terenie dyskursywnego ‘pogranicza’« towarzyszy intencja re-konstruowania we współczesnym dyskursie pedagogicznym (i dla niego) życia duchowego jako niezbywalnego atrybutu egzystencjalnej kondycji człowieka. Projektowi cyklu publikacji towarzyszy troska o duchowe potencje człowieka, których aktualizacja uczyni jego życie dziełem jednostkowym i niepowtarzalnym” (s. 17). Nie jest żadnym odkryciem potrzeba rozważania kwestii duchowości (której nie można, nie należy mylić z religijnością) człowieka współczesnego, dzieje się to bowiem od lat, na bardzo zaawansowanym poziomie w obszarze wszystkich dyscyplin humanistyki, zaś w zakresie wsparcia dla pedagogów, kształcenia osób zaangażowanych w edukację humanistyczną, książka ta nie tylko jest niewystarczająca, ale odnoszę wrażenie, iż może przynieść więcej szkody niż pożytku. Pewne uproszczenia są po prostu dość niepokojące – chodzi mi o rozumienie roli literatury i sprowadzania jej do funkcji poetyckiej, o rozważania dotyczące niewyrażalności (zob. s. 114-115), analizy niezwykle złożonej myśli filozoficznej Heideggera czy Husserla. W poszczególnych frazach można zauważyć, że autorzy znają dobrze omawiany materiał, ale próba analizy zdaje się spłycać ich przekaz.
Walczak i Jocz wyznaczają sobie jeszcze jeden, znów istotny i niezwykle złożony krąg tematyczny – zadają bowiem pytanie o „tego, który doświadcza”, wchodząc w tym samym w kategorię podmiotu i niedeskryptywności osobistego doświadczania tego, co duchowe. Warto byłoby tę kwestię pogłębić, opisanie kategorii podmiotu doświadczającego duchowości pozostaje bowiem w książce także na poziomie uproszczenia, pojawiającego się już we wprowadzeniu: „Odkrywanie, co znaczy we współczesnej humanistyce duchowość i jej doświadczenie pozwala powracać do rozważań o podmiocie. Jest on absolutnie konieczny w dyskursie humanistycznym…” (s. 15). Choć temat w książce powraca, choćby przy okazji interpretacji poezji Zbigniewa Herberta, to niestety nie dowiadujemy się więcej o samej kategorii podmiotu, mimo że wiersz interpretowany jest w kontekście filozofii Lévinasa, co powinno prowadzić do oryginalnych rozwiązań: „W wierszu »Różowe ucho« Herberta, w banalności, powszedniości, oczywistości zdarzenia, zostaje dostrzeżone istnienie nie-anonimowego Drugiego, który jako »oswojony« nabiera jednak »egzotycznego smaku«. Obecności Drugiego doznaje się jakby w rozdwojeniu percepcyjnym: jesteś znanym, a jednak obecność twojego różowego ucha ujawnia bezmiar nieznanego. (…) Drugiego doznajemy w zdumieniu jego odkrycia i zachwyceniu, gdzie spotkanie z nim jest jakby uwiedzeniem bez intencji ze strony Drugiego i tego, kto »poddaje się« uwiedzeniu. W tym wierszu lévinasowska Twarz nie patrzy i nie przemawia – dotknięcie tajemnicy istnienia Drugiego dokonuje się bez słów i spojrzeń, również tego, kto jej doświadcza: »nic wtedy nie powiedziałem« czytamy dalej w wierszu” (s. 82).
Ktokolwiek śledził, choćby pobieżnie, publikacje i debaty narastające wokół poruszanej w książce tematyki, z pewnością wymieni nazwiska najistotniejszych badaczy, którzy zajmowali się nim mniej lub bardziej wnikliwie. Lista jest długa, zaś w omawianej książce pojawiają się właściwie jedynie te najbardziej oczywiste, jak Fryderyk Nietzsche, Martin Heidegger, Paul Ricoeur, Emanuel Lévinas czy Jacques Derrida. Nie kwestionuję prawa wyboru badawczej ścieżki i potrzeby dokonywania w tym względzie mądrej selekcji narzędzi oraz metod oglądu danego zagadnienia, zwłaszcza w przypadku tak szerokiego zakresu tematycznego. Nie potrafię jednak, na podstawie poszczególnych analiz czy wprowadzeń (poza wprowadzeniem do całej książki znajdują się w niej jeszcze wprowadzenia do każdej z dwóch części – co chyba miało posłużyć dokładniejszemu uspójnieniu fragmentów, a moim zdaniem wprowadza nadmierną, niepotrzebną, wymuszoną niemal ramę modalną), odtworzyć klucza wyboru akurat tych nazwisk, nieco nieobudowanych koniecznym w tym przypadku kontekstem, choćby odwołaniem do prac Tadeusza Sławka, Leszka Kołakowskiego, Julii Kristevej, Terry’ego Eagletona, Anny Sobolewskiej, o badaczach literatury Brunona Schulza, Zbigniewa Herberta czy Julii Hartwig nie wspomnę.
Co jeszcze uderza czytelnika „Doświadczenia duchowości”, to pewien „kaznodziejski” ton, który przebija z poszczególnych fragmentów. Oczywiście, dawno już pożegnaliśmy, nieraz bardzo niewygodny, wręcz zbędny, kostium naukowych sztywnych ram dyskursywnych na rzecz eseju, ale w tej książce ton osobisty, emocjonalny, jednoznacznie pewne kwestie kwalifikujący warto byłoby redakcyjnie skorygować i wyciszyć.
Poszczególne analizy zarówno pism filozoficznych, jak i dzieł literackich bywają ciekawe i przenikliwe, ale nie wykraczają poza pewien poziom uogólnienia. Warto zwrócić uwagę na ciekawe perspektywy uruchomione w poszczególnych szkicach, na przykład „Przemiana – bycie (z) sobą zapośredniczone w inności” czy „Zygmunt Krasiński i Jerzy Hulewicz, czyli o gnostyckich pokusach literatury”. Publikacja jest pełniejsza i bardziej interesująca w części poświęconej analizom literackim (choć i tu rzucają się w oczy braki bibliograficzne i bardzo okrojone konteksty), warto docenić w nich chęć alternatywnej lektury, odejścia od uklasycznionych już odczytań.
Trudno nie zauważyć, że tej książce brakuje dobrej formy uspójnienia, nadrzędnej idei łączącej rozważania filozoficzne z analizami dzieł literackich. Jest w niej ogromny potencjał, ale nie do końca udało się autorom go wykorzystać. Książka sprawia bowiem wrażenie napisanej dość pośpiesznie, ułożonej w nie do końca przemyślanej strukturze, przedstawiającej bardzo okrojoną perspektywę. Jest jednak dowodem na to, że dyskusje dotyczące duchowej kondycji człowieka współczesnego, kwestii transcendencji, podmiotu doświadczającego pozostają wciąż otwarte i ta niesłabnąca od lat debata wymyka się i będzie się wymykać ostatecznym rozstrzygnięciom.
LITERATURA:
Bogalecki P.: „Szczęśliwe winy teolingwizmu. Polska poezja po roku 1968 w perspektywie postsekularnej”. Kraków 2016.
„Deus otiosus. Nowoczesność w perspektywie postsekularnej”. Red. A. Bielik-Robson, M.A. Sosnowski. Warszawa 2013.
„Drzewo poznania. Postsekularyzm w przekładach i komentarzach”. Red. A. Mitek-Dziemba, P. Bogalecki. Katowice 2012.
Eagleton T.: „Kultura a śmierć Boga”. Przeł. B. Baran. Warszawa 2014.
Kristeva J.: „Ta niewiarygodna potrzeba wiary”. Przeł. A. Turczyn. Kraków 2010.
Projekt pomyślany tak jak omawiana książka – choć jej przeznaczenia właściwie należy się samodzielnie domyślić – jest potrzebny. Istnieje w tym zakresie luka – warto byłoby pomyśleć nad pewną formą wprowadzenia, podręcznika akademickiego, który otwierałby ten złożony i zróżnicowany temat dla studentów czy nawet uczniów szkół średnich, kształcących się w kierunku nauk humanistycznych. Niestety „Doświadczenie duchowości” tej luki zdaje się nie wypełniać.
Autorzy skupiają się na przejawach doświadczania duchowości, nie zaś na uchwyceniu samego pojęcia. Wprowadzenie nie wyjaśnia jednak tego, jaka perspektywa badawcza przyjęta została w książce w kontekście pojęcia, które na wiele sposobów zostało już zdefiniowane (i dobrze opracowanego odniesienia do tych różnorodnych ujęć, choćby syntetyzującego, w pracy zdecydowanie zabrakło), nie do końca także wprowadzają nas autorzy w sposób rozumienia owego „doświadczenia”, które zamierzają poddać analizom. Te niedookreślenia wyjaśniają: „Wspomniana powściągliwość ujawnia się przede wszystkim za sprawą naszych interpretacji, które traktujemy jako otwarty projekt ponawianego po-myślenia i wypowiadania się o doświadczeniu duchowości. A wypowiadamy się w języku, który zawsze jest figuratywny, stąd nasze mówienie o doświadczeniu duchowości przybiera postać uporządkowanej językowej fikcji. Dlatego każde stwierdzenie staraliśmy się »wycieniować« według intelektualnego smaku traktowanego nie jako kryterium sądu, lecz narzędzie badawcze” (s. 13). Jest to jednak wyjaśnienie pozostawiające nas tak naprawdę bez kluczowych dla dalszej lektury uzgodnień, autorzy piszą o badawczej ostrożności, ale trudno nie odnieść wrażenia, że w kontekście tak szerokiego stanu badań i ważkości zagadnienia to raczej badawcza wygoda zawieszenia koniecznej argumentacji. Poruszany temat sam w sobie okazuje się tak niezwykle złożony i pełen niedopowiedzeń, niemożności rozstrzygnięć, iż upłynnianie go na poziomie podstawowych kategorii nie wzbudza czytelniczego zaufania.
W drugiej części książki uwaga odbiorcy ma zostać przeniesiona na potencję literatury, artystyczne przejawy doświadczania duchowości, jednak znów, tym razem w ramach współczesnego dyskursu literaturoznawczego, autorzy dokonują uproszczeń: „W części drugiej książki piszemy przede wszystkim o pewnej istotnej potencji literatury, która manifestuje się wykraczaniem poza jej wąsko rozumianą funkcję poetycką. Sprowadza się ona do chęci artystycznego uchwycenia kategorii, która od zawsze była związana z religią i filozofią. Chodzi naturalnie o duchowość/ducha (pneumę)” (s. 14).
Ten poziom rozważań mogłoby może tłumaczyć przeznaczenie publikacji dla młodszego, niedoświadczonego odbiorcy (choć nadal należałoby wypunktować liczne braki, o których napiszę w dalszej części omówienia), jako swego rodzaju wprowadzenia do zagadnienia, ale, jak piszą autorzy, książka skierowana jest właściwie do nauczycieli, edukatorów, pedagogów: „Zamysłowi poszukiwania impulsów do naszych rozważań na »terenie dyskursywnego ‘pogranicza’« towarzyszy intencja re-konstruowania we współczesnym dyskursie pedagogicznym (i dla niego) życia duchowego jako niezbywalnego atrybutu egzystencjalnej kondycji człowieka. Projektowi cyklu publikacji towarzyszy troska o duchowe potencje człowieka, których aktualizacja uczyni jego życie dziełem jednostkowym i niepowtarzalnym” (s. 17). Nie jest żadnym odkryciem potrzeba rozważania kwestii duchowości (której nie można, nie należy mylić z religijnością) człowieka współczesnego, dzieje się to bowiem od lat, na bardzo zaawansowanym poziomie w obszarze wszystkich dyscyplin humanistyki, zaś w zakresie wsparcia dla pedagogów, kształcenia osób zaangażowanych w edukację humanistyczną, książka ta nie tylko jest niewystarczająca, ale odnoszę wrażenie, iż może przynieść więcej szkody niż pożytku. Pewne uproszczenia są po prostu dość niepokojące – chodzi mi o rozumienie roli literatury i sprowadzania jej do funkcji poetyckiej, o rozważania dotyczące niewyrażalności (zob. s. 114-115), analizy niezwykle złożonej myśli filozoficznej Heideggera czy Husserla. W poszczególnych frazach można zauważyć, że autorzy znają dobrze omawiany materiał, ale próba analizy zdaje się spłycać ich przekaz.
Walczak i Jocz wyznaczają sobie jeszcze jeden, znów istotny i niezwykle złożony krąg tematyczny – zadają bowiem pytanie o „tego, który doświadcza”, wchodząc w tym samym w kategorię podmiotu i niedeskryptywności osobistego doświadczania tego, co duchowe. Warto byłoby tę kwestię pogłębić, opisanie kategorii podmiotu doświadczającego duchowości pozostaje bowiem w książce także na poziomie uproszczenia, pojawiającego się już we wprowadzeniu: „Odkrywanie, co znaczy we współczesnej humanistyce duchowość i jej doświadczenie pozwala powracać do rozważań o podmiocie. Jest on absolutnie konieczny w dyskursie humanistycznym…” (s. 15). Choć temat w książce powraca, choćby przy okazji interpretacji poezji Zbigniewa Herberta, to niestety nie dowiadujemy się więcej o samej kategorii podmiotu, mimo że wiersz interpretowany jest w kontekście filozofii Lévinasa, co powinno prowadzić do oryginalnych rozwiązań: „W wierszu »Różowe ucho« Herberta, w banalności, powszedniości, oczywistości zdarzenia, zostaje dostrzeżone istnienie nie-anonimowego Drugiego, który jako »oswojony« nabiera jednak »egzotycznego smaku«. Obecności Drugiego doznaje się jakby w rozdwojeniu percepcyjnym: jesteś znanym, a jednak obecność twojego różowego ucha ujawnia bezmiar nieznanego. (…) Drugiego doznajemy w zdumieniu jego odkrycia i zachwyceniu, gdzie spotkanie z nim jest jakby uwiedzeniem bez intencji ze strony Drugiego i tego, kto »poddaje się« uwiedzeniu. W tym wierszu lévinasowska Twarz nie patrzy i nie przemawia – dotknięcie tajemnicy istnienia Drugiego dokonuje się bez słów i spojrzeń, również tego, kto jej doświadcza: »nic wtedy nie powiedziałem« czytamy dalej w wierszu” (s. 82).
Ktokolwiek śledził, choćby pobieżnie, publikacje i debaty narastające wokół poruszanej w książce tematyki, z pewnością wymieni nazwiska najistotniejszych badaczy, którzy zajmowali się nim mniej lub bardziej wnikliwie. Lista jest długa, zaś w omawianej książce pojawiają się właściwie jedynie te najbardziej oczywiste, jak Fryderyk Nietzsche, Martin Heidegger, Paul Ricoeur, Emanuel Lévinas czy Jacques Derrida. Nie kwestionuję prawa wyboru badawczej ścieżki i potrzeby dokonywania w tym względzie mądrej selekcji narzędzi oraz metod oglądu danego zagadnienia, zwłaszcza w przypadku tak szerokiego zakresu tematycznego. Nie potrafię jednak, na podstawie poszczególnych analiz czy wprowadzeń (poza wprowadzeniem do całej książki znajdują się w niej jeszcze wprowadzenia do każdej z dwóch części – co chyba miało posłużyć dokładniejszemu uspójnieniu fragmentów, a moim zdaniem wprowadza nadmierną, niepotrzebną, wymuszoną niemal ramę modalną), odtworzyć klucza wyboru akurat tych nazwisk, nieco nieobudowanych koniecznym w tym przypadku kontekstem, choćby odwołaniem do prac Tadeusza Sławka, Leszka Kołakowskiego, Julii Kristevej, Terry’ego Eagletona, Anny Sobolewskiej, o badaczach literatury Brunona Schulza, Zbigniewa Herberta czy Julii Hartwig nie wspomnę.
Co jeszcze uderza czytelnika „Doświadczenia duchowości”, to pewien „kaznodziejski” ton, który przebija z poszczególnych fragmentów. Oczywiście, dawno już pożegnaliśmy, nieraz bardzo niewygodny, wręcz zbędny, kostium naukowych sztywnych ram dyskursywnych na rzecz eseju, ale w tej książce ton osobisty, emocjonalny, jednoznacznie pewne kwestie kwalifikujący warto byłoby redakcyjnie skorygować i wyciszyć.
Poszczególne analizy zarówno pism filozoficznych, jak i dzieł literackich bywają ciekawe i przenikliwe, ale nie wykraczają poza pewien poziom uogólnienia. Warto zwrócić uwagę na ciekawe perspektywy uruchomione w poszczególnych szkicach, na przykład „Przemiana – bycie (z) sobą zapośredniczone w inności” czy „Zygmunt Krasiński i Jerzy Hulewicz, czyli o gnostyckich pokusach literatury”. Publikacja jest pełniejsza i bardziej interesująca w części poświęconej analizom literackim (choć i tu rzucają się w oczy braki bibliograficzne i bardzo okrojone konteksty), warto docenić w nich chęć alternatywnej lektury, odejścia od uklasycznionych już odczytań.
Trudno nie zauważyć, że tej książce brakuje dobrej formy uspójnienia, nadrzędnej idei łączącej rozważania filozoficzne z analizami dzieł literackich. Jest w niej ogromny potencjał, ale nie do końca udało się autorom go wykorzystać. Książka sprawia bowiem wrażenie napisanej dość pośpiesznie, ułożonej w nie do końca przemyślanej strukturze, przedstawiającej bardzo okrojoną perspektywę. Jest jednak dowodem na to, że dyskusje dotyczące duchowej kondycji człowieka współczesnego, kwestii transcendencji, podmiotu doświadczającego pozostają wciąż otwarte i ta niesłabnąca od lat debata wymyka się i będzie się wymykać ostatecznym rozstrzygnięciom.
LITERATURA:
Bogalecki P.: „Szczęśliwe winy teolingwizmu. Polska poezja po roku 1968 w perspektywie postsekularnej”. Kraków 2016.
„Deus otiosus. Nowoczesność w perspektywie postsekularnej”. Red. A. Bielik-Robson, M.A. Sosnowski. Warszawa 2013.
„Drzewo poznania. Postsekularyzm w przekładach i komentarzach”. Red. A. Mitek-Dziemba, P. Bogalecki. Katowice 2012.
Eagleton T.: „Kultura a śmierć Boga”. Przeł. B. Baran. Warszawa 2014.
Kristeva J.: „Ta niewiarygodna potrzeba wiary”. Przeł. A. Turczyn. Kraków 2010.
Anna Walczak, Artur Jocz: „Doświadczenie duchowości. Konteksty filozoficzno-literackie”. Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego. Łódź 2019 [seria: Edukacja. Filozofia wychowania].
| Zadanie dofinansowane ze środków budżetu Województwa Śląskiego. Zrealizowano przy wsparciu Fundacji Otwarty Kod Kultury. |
 |
 |