Książka Agnieszki Więckiewicz jest udaną próbą syntetycznego zbadania wpływu niemieckiego kolonializmu na szeroko pojętą kulturę niemieckojęzyczną oraz wskazania w tym kontekście na złożony charakter tworzenia figury „wroga”. Jednocześnie rodzima literaturoznawczyni i kulturoznawczyni gruntownie przeanalizowała mechanizmy społecznego wykluczenia – w ujęciu niemieckim – od końca XIX stulecia po współczesność, słusznie zauważając, że tytułowe „obrazy czarności” (dotyczące tak naprawdę wszystkich, którzy w obrębie danej wspólnoty traktowani są jako obcy, inni bądź ucieleśniają fantazmat idealnego wroga) cechuje swoista uniwersalność, przez co można je rozbierać na czynniki pierwsze w odwołaniu do najróżniejszych kontekstów społeczno-kulturowych.

Przyjęta przez Więckiewicz perspektywa badawcza bliska jest, na co zwraca uwagę sama autorka, przestrzennemu myśleniu o kulturze oraz modelowi „mapowania poznawczego” wprowadzonemu przez amerykańskiego krytyka literackiego, socjologa i teoretyka kultury symbolicznej Fredrica Jamesona. Odwołując się do wyróżnionych przez wspomnianego badacza trzech systemów strukturalnych przemian kapitalizmu (kapitalizm rynkowy, imperializm oraz późny kapitalizm), akademiczka wskazuje, iż dwie pierwsze kategorie można powiązać z wczesnymi fazami niemieckiego kolonializmu, czyli z okresem prekolonialnym (rozciągającym się od połowy XV wieku do połowy XIX stulecia) oraz z kolonializmem właściwym (rozpoczynającym się na przełomie 1884/1885 i dobiegającym końca wraz z rokiem 1918).

We wstępie autorka przedstawia zarys historii niemieckiego kolonializmu, definiując przy tym pojęcia wyobraźni kolonialnej oraz wyobraźni imperialnej. Zauważa także, że w kulturze niemieckiej korzenie kolonialnej wyobraźni sięgają XVIII-wiecznych powieści podróżniczych oraz traktatów antropologicznych, podczas gdy każdy z etapów polityki imperialnej (okres prekolonialny, kolonialny i postkolonialny) wykształcił odmienną figurę „dobrego Niemca” oraz „dzikiego”. Inny fantazmat związany był natomiast z tak zwanym „mariażem kultur”, czyli bliską współpracą kolonizatorów z miejscową ludnością (pomimo faktu, że władza w koloniach opierała się na przemocy), jednak wraz z rewolucyjnymi zrywami obraz rzeczonego „mariażu” ustąpił wizji kulturowego rozdzielenia.

Agnieszka Więckiewicz zauważa, że pragnienie podboju pozaeuropejskich obszarów nasiliło się po roku 1850 i było związane z gwałtowną industrializacją. Badaczka zaznacza również, że w latach 70. XIX wieku (wraz z przybierającą na sile agitacją prokolonialną) doszło do znaczącej zmiany w społecznych nastrojach względem projektu kolonialnego, do czego walnie przyczynił się teolog i publicysta Friedrich Fabri, przedstawiający cztery argumenty za ekspansją terytorialną na obszary pozaeuropejskie. Po pierwsze umożliwienie emigracji ludności niemieckiej zmagającej się ze zjawiskiem starzenia się społeczeństwa. Po drugie pozyskanie surowców mogących wpłynąć na gospodarczy i ekonomiczny rozwój kraju. Po trzecie kolonie mogły według Fabriego wspomóc rozwiązanie wewnętrznych konfliktów w kraju (Autorka książki nie wyjaśnia tu dokładniej, na czym polegała ta koncepcja). Po czwarte „rozwinięta polityka imperialna miała prowadzić do wypracowania narodowego porozumienia dzięki zjednoczeniu poróżnionych partii pod sztandarem Kulturmission” (s. 29).

Studium „Obrazy czarności. Wyobraźnia imperialna i różnica rasowa w niemieckiej kulturze XIX i XX wieku. Siedem szkiców z antropologii wrogości” sytuuje się na styku różnych perspektyw i dyscyplin poznawczych (historii, filozofii, literaturoznawstwa oraz antropologii kulturowej), a sama badaczka na wstępie zaznacza, że pod wieloma względami bliska jest jej metodologiczna perspektywa zaproponowana przez Grzegorza Godlewskiego (zajmującego się antropologiczną teorią kultury) zwana „strategią radaru”, w ramach której „(…) piszący przyjmują postawę otwartą na wszelkie sygnały wysyłane przez obiekty ich zainteresowania” (s. 14).

Omawiany tom podzielony został na dwie części. W pierwszej – zatytułowanej „Niemieckie obrazy Innego. Literatura i kultura wizualna w czasach kolonialnego niepokoju” – autorka stara się odpowiedzieć na pytanie, jak kategoria różnicy rasowej wpłynęła na literaturę, filozofię oraz naukę przełomu XIX i XX stulecia, odwołując się przy tym do dzieł oraz życiowych doświadczeń Friedricha Nietzschego, Sigmunda Freuda, Waltera Benjamina i Tomasza Manna, szukając w ich pracach „płaszczyzn krytycznego przechwycenia i odbicia obrazów rasy upowszechniających się po 1884 roku” (s. 33). Kontynuując wątek dotyczący pierwszych krytycznych reakcji na zaangażowanie Niemiec w projekt kolonialny, Więckiewicz zachęca do wspólnej refleksji nad estetyką satyrycznego magazynu „Simplicissimus” (w tym miejscu chciałbym zwrócić uwagę na świetnej jakości reprodukcje stron tytułowych wybranych numerów tego periodyku), którego główna strategia oporu wobec kolonialnej propagandy polegała na obnażeniu fantazmatu niemieckiego imperium.

W kolejnym rozdziale autorka przywołuje kontekst okupacji Nadrenii po I wojnie światowej, zauważając, że właśnie wtedy doszło do – rozpatrywanego w kluczu rasowym – widocznego podziału między „prawdziwymi” Niemcami a „wrogami ojczyzny” (Francuzi) oraz „wrogami cywilizacji” (francuscy żołnierze kolonialni pochodzący głównie z Maroka i Algierii). Równocześnie badaczka omawia artystyczną działalność niemieckiej dadaistki Hannah Höch, która za sprawą swoich fotomontaży starała się „rozmontować niemiecką wyobraźnię kolonialną” (s. 34). Z kolei okres 1939-1945 Więckiewicz wykorzystuje jako tło dla rozważań dotyczących propagandowego kina kolonialnego, którego wyrazistym reprezentantem jest „Carl Peters” (1941) w reżyserii Herberta Selpina. Przywołując i rzetelnie omawiając kontekst powstania rzeczonego filmu, autorka wyjaśnia, w jaki sposób fantazmat kolonialny został podchwycony przez wyobraźnię nazistowską i dostosowany do jej potrzeb.

Druga część omawianego tomu („Przeciwhistorie. Afroniemcy – doświadczenie rasistowskiej przemocy a tożsamość jednostki”) to zbiór case studies. Badaczka przedstawia w nich historię afroniemieckiej mniejszości, rekonstruując losy kilku osób, których młodość przypadła na lata 1933-1945. Omawiając zjawisko pamięci wielokierunkowej (w koncepcji Michaela Rothberga) oraz zagadnienie epidermalizacji w ujęciu zaproponowanym przez Frantza Fanona (zaznaczmy, że termin épidermisation autorka tłumaczy w swojej pracy jako „epidermizacja”), Agnieszka Więckiewicz dużo miejsca poświęca także analizie książki „Neger, Neger… Opowieść o dorastaniu czarnoskórego chłopca w nazistowskich Niemczech”, czyli autobiografii niemieckiego dziennikarza Hansa-Jürgena Massaquoia. Natomiast stawiając tezę, że utwór autobiograficzny jest formą autoanalizy, zaś akt opowiadania może być utożsamiany z formą walki o przetrwanie, literaturoznawczyni omawia „Daheim unterwegs. Ein deutsches Leben” afroniemieckiej feministki Iki Hügel-Marshall, której to dzieło zaprezentowane zostało w kontekście powstawania w latach 60. oraz 70. XX wieku pierwszych afroniemieckich ugrupowań feministycznych.

„Obrazy czarności. Wyobraźnia imperialna i różnica rasowa w niemieckiej kulturze XIX i XX wieku. Siedem szkiców z antropologii wrogości” to pozycja ważna, napisana (pomimo naukowego charakteru) w przystępny sposób i klarownie naświetlająca tytułowe zagadnienie, będące elementem o wiele szerszego zjawiska wykraczającego poza sferę niemieckiej kultury wizualnej. Zjawiska dotyczącego dzielenia oraz hierarchizowania ludzi ze względu na kolor skóry, pochodzenie, płeć czy orientację seksualną.

Agnieszka Więckiewicz: „Obrazy czarności. Wyobraźnia imperialna i różnica rasowa w niemieckiej kulturze XIX i XX wieku. Siedem szkiców z antropologii wrogości”. Wydawnictwo Uniwersytetu Warszawskiego. Warszawa 2020.