Wojciech Śmieja,

W STRONĘ KLASOWEGO COMING OUTU (ADAM LESZCZYŃSKI: 'LUDOWA HISTORIA POLSKI')

Przemysław Pieniążek,

HISTORIA LUBI SIĘ POWTARZAĆ (JILL LEPORE: 'MY, NARÓD. NOWA HISTORIA STANÓW ZJEDNOCZONYCH')

Magdalena Piekara,

NADMIAR I NIEDOSYT (ADAM MAZURKIEWICZ: 'POLSKA LITERATURA SOCREALISTYCZNA')

Przemysław Piwowarczyk,

WIECZNY ODYSEUSZ, CZYLI ANTYCZNY UMYSŁ MIĘDZY THULE A TAPROBANE (RAIMUND SCHULZ: 'ŁOWCY PRZYGÓD W DALEKICH KRAINACH')

Patryk Szaj,

WIEDZĘ WAM NIOSĘ, POSŁUCHAJCIE, DZIECI (MARC TER HORST, WENDY PANDERS: 'PALMY NA BIEGUNIE PÓŁNOCNYM. WIELKA OPOWIEŚĆ O ZMIANIE KLIMATU')

 

O „Ludowej historii Polski” Adama Leszczyńskiego bardzo szybko powiedziano bardzo dużo, prawie wszystko. Wytknięto mu (w dużej mierze słusznie) wszystkie przeoczenia i uproszczenia, wychwalono (jak najsłuszniej) na wszystkie możliwe sposoby. „Ludową…” w błyskawicznym tempie obudowała pokaźna bibliografia, obrosła cyfrowym bluszczem komentarzy. Kiedy w miarę lektury książki warszawskiego historyka robię więc notatki i uwagi, które zamierzam zawrzeć w błyskotliwym omówieniu, ale równocześnie śledzę bieg tej lawiny komentarzy i wpisów w mediach społecznościowych, mina mi rzednie i muszę po kolei swoje notki wraz z jakże celnymi polemikami wykreślać i gumować. W namnażających się świadectwach lektury moje myśli i spostrzeżenia zostają po wielekroć i często lepiej wypowiedziane (nie tylko one rzecz jasna, pojawia się sporo innych, o których nie mam pojęcia bądź na które nigdy bym nie wpadł). Z jednej strony jako recenzent zaczynam czuć się zwolniony z obowiązku pisania zamówionego przez Redakcję kolejnego omówienia, z drugiej strony wszakże, czując ciążące na sobie zobowiązanie, mam przed sobą diabelnie trudne zadanie napisania „czegoś”.

Kusi więc, żeby napisać esej o stylach odbioru tej książki i polemikach, jakimi pęcznieją „internety” i „sosziale”. Stanowią one zupełnie nadzwyczajny fenomen: „Ludowa…” rozeszła się jak ciepłe bułeczki, jak „Sztuka kochania” Wisłockiej w latach 70.! W mojej, nazwijmy ją „inteligencką”, bańce informacyjnej czytają ją dosłownie wszyscy (a jeśli opasłego tomiszcza nie czytają, to z pewnością przyswoili po 2-3 wywiady z autorem, które tomowi towarzyszą i streszczają zasadniczą myśl, co pozwala znakomicie udawać znajomość samej książki). Dawno już nie było pozycji, której „wstyd nie znać”. Choćby z tego czytelniczego wzmożenia widać, że książka współgra ściśle z zeitgeistem, tak jak zeitgeist lat 90. rezonował w książkach Normana Daviesa.

„Ludowa…” jest oczywiście pracą na styku naukowości (obfitość źródeł, przypisów, metodologicznej konsekwencji i samoświadomości) i popularnonaukowości (potoczystość stylu, anegdotyczność przykładów, literacka swada i narracyjny dar autora) w iście amerykańskim stylu (autor świadomie nawiązuje do Howarda Zinna – nie robi tego jednak niewolniczo [zob. s. 562-571]). To jednak niewiele tłumaczy. Co zatem sprawia, że mamy do czynienia z resuscytacją martwego, zdawałoby się, fenomenu tzw. „inteligenckiego bestsellera”? Wydaje się, że książka Leszczyńskiego pojawiła się, gdy przekroczona została masa krytyczna rożnych „wiszących w powietrzu” tendencji. Nadejście rozprawy Leszczyńskiego zapowiadały już prace Michała Łuczewskiego („Odwieczny naród. Polak i katolik w Żmiącej”), Jana Sowy („Fantomowe ciało króla”), Andrzeja Ledera („Prześniona rewolucja”), esej Andrzeja Mencwela („Toast na progu”), monumentalna „Krótka historia długiego trwania. Kapitalizm” Kacpra Pobłockiego, rozprawy historyków i historyczek Zagłady. Wszystkie one próbowały przekroczyć, jeśli wolno sobie pozwolić na takie upraszczające zryczałtowanie, paradygmaty myślowe polskiej akademickiej historiografii i wszystkie niemal z miejsca zaczęły inspirować zażarte dyskusje, rozmontowywać dominujące style myślenia, konfrontować się z naszymi wyobrażeniami. Nic dziwnego że strażnicy oficjalnej polityki historycznej wytaczają przeciw autorom ciężkie działa (por. wystąpienie min. Magdaleny Gawin podczas konferencji „Polska – Wielki Projekt”, 9-11 października 2020). Większości spośród wspomnianych prac brakowało jednak monumentalnej skali i ciała – merytorycznego wsadu faktów, tej mrówczej archiwistycznej roboty, którą zamierzył Leszczyński (nb. w trakcie pracy zauważył on, że często wystarczy odkurzenie faktów i świadectw dobrze opisanych w latach 50. i 60. przez historyków marksistowskich, ale ze względu na „złe pochodzenie” wypartych ze współczesnego obiegu). Niezbędnym i aktualnym pendant do dziejowej panoramy Leszczyńskiego jest historia chłopskich strategii opisana niemal równolegle przez Michała Rauszera w „Bękartach pańszczyzny” i „wynalezienie” Europy Wschodniej, o którym opowiada właśnie wydana w Polsce klasyczna rozprawa Larry’ego Wolffa „Wynalezienie Europy Wschodniej. Mapa Cywilizacji w dobie Oświecenia”.

Rok ukazania się książki Leszczyńskiego jest też, mam wrażenie, rokiem plebejskiego bohatera literackiego: Jakuba Szeli z nagrodzonej Nike „Baśni o wężowym sercu” Radka Raka, Franciszka Karego z „Chama z kulą w głowie” Ziemowita Szczerka czy Aloisa Pokory z „Pokory” Szczepana Twardocha. Nie odmówię sobie przyjemności przywołania w tym samym kontekście narratora „Kajś” Zbigniewa Rokity, który swój esej rozpoczyna od deklaracji: „Moi przodkowie użyźniali sobą dzieje. Dzieje się na nich pasły i rosły tłuste i obłe” (Rokita 2020: 13).

Wydaje się, że godzenie się z naszą chłopską (lub szerzej „ludową”, bo rozróżnienie jest istotne – na użytek recenzji trochę je spłaszczam) przeszłością, jakaś „apostazja z Soplicowa” (zapowiedziana rok wcześniej przez fenomen odbiorczy „Powrotu do Reims” Didiera Eribona) ma w sobie ogromny i bardzo obiecujący potencjał emancypacji, pogodzenia z własną historią i transformacji teraźniejszości, jest czymś wyglądanym, mniej bądź bardziej świadomie wyczekiwanym w sytuacji społecznego klinczu. Bez względu na różne zastrzeżenia formułowane przez drobiazgowych lub ideowo wzmożonych recenzentów z prawa i z lewa, za największą wartość książki Leszczyńskiego uznać wypada to, że rodzi potrzebę przemyślenia narodowych dziejów i naszych własnych genealogii.

 „Powrót do Reims” przywołałem nieprzypadkowo – francuski socjolog, dziennikarz, filozof, teoretyk i aktywista LGBTQ dokonał w niej klasowego coming outu. Tam, gdzie wszyscy spodziewaliby się intymnej opowieści o „odmieńczej” seksualności, Eribon opisał skrywaną przemoc klasowego „społeczeństwa jako werdyktu”. Leszczyński oczywiście nie dokonuje mniejszościowego coming outu, ale w polskim społeczeństwie, którego uwaga skupiona jest na przyśpieszonej mniejszościowej emancypacji (i radykalnym backlashu ze strony rządzących, fanatyków religijnych i episkopalnej „konserwy”), zaproponował nam – jak Eribon we Francji – zupełnie inny rodzaj coming outu: wypowiadania chłopskich (ludowych) korzeni, chłopskich nieopowiedzianych historii – kompletnie nielicujących z historią „narodową”, która ukazuje się nam jako historia w gruncie rzeczy klasowa i mniejszościowa, nieswoja.

Nie można tu nie wspomnieć o okolicznościach czytania, o tym, że my – czytelnicy „Ludowej…” – wciąż w trakcie lektury spoglądamy za okno, wciąż skrolujemy newsfeedy i oglądamy telewizje informacyjne. Oto bowiem bezprecedensowy w dziejach Polski, w jej ludowych dziejach, Ogólnopolski Strajk Kobiet porusza całą Polskę, także tę prowincjonalną, gdzie „nasza chata z kraja”. Czy ta rebelia (proponowanie ludowej historii Polski poza doświadczeniem genderowym i bez choćby próby zmierzenia się ze skalą seksualnej przemocy wpisanej w ten system stanowi poważny zarzut wobec Leszczyńskiego; z tym wymiarem pańszczyzny zmierzył się niedawno, oczywiście wycinkowo, Michał P. Garapich w „Dzieciach Kazimierza” [2019]) jest czymś nowym, innym od wszystkiego, co znane? Czy może domyka emancypacyjną i męską (poczytajcie Agnieszkę Graff, Shanę Penn czy Agnieszkę Mrozik!) rewolucję „Solidarności” o feministyczny element? Chciałbym wierzyć, że historycy będą kiedyś mówić o długiej polskiej rewolucji 1980-2020, której ostatnim aktem były wybory dające władzę w Polsce partii, na której czele stoi trzeciorzędny uczestnik wydarzeń z Sierpnia, a obecny strajk otwiera nowy rozdział naszej historii, odnawia definicje wspólnotowości, projektuje równość, o jakiej nigdy nad Wisłą nie słyszano. Jaką perspektywę otwiera? O jaką stawkę gra? Co nam proponuje? Jaką emancypację zapowiada?

***

Czytając Leszczyńskiego, uświadamiamy sobie główną tezę autora: że w najnowszej historii Polski rządzące elity składały obietnice równościowe. Za każdym razem były to obietnice ze słabym pokryciem, finalnie niespełnione, a dominująca narracja rządzących zakładała, w miarę rosnącego rozczarowania ludu, propagandową neutralizację rosnących konfliktów w imię mickiewiczowskiego „kochajmy się!”, a więc swoistej utopii jedności. Otrzymujemy więc w książce Leszczyńskiego wizję bardzo fatalistyczną, ukazującą różne przebrania wciąż tej samej historii peryferyjnego społeczeństwa. Rządy u zarania II RP dokonały kilku nowoczesnych reform (prawa kobiet, prawo pracy), ale reformy te rozmieniły się na drobne, brakło woli i konsekwencji w ich przeprowadzeniu, a pakt lanckoroński w 1923 oznaczał zamknięcie heroicznego okresu i początek staczania się ku faszystoidalnym rządom, rosnącemu rozwarstwieniu społecznemu i kryzysowi całej formacji, paroksyzmowi strajków chłopskich w 1937 roku. Polska Ludowa wyszła od tego, co zaniedbała II RP, ogłaszając w 1944 roku reformę rolną. Epizod stalinowski był w PRL w zasadzie krótki, kolektywizacyjna urawniłowka straciła zęby, a lata 60. wymyły z nas do cna komunistyczny internacjonalizm i wizję kultury proletariackiej, robotniczo-ludowej. Gomułka przegrał z moczarowskim nacjonalizmem, katolicyzmem masowym w wydaniu Stefana Wyszyńskiego i rosnącymi aspiracjami społeczeństwa do konsumpcji.

W kryzysie legitymizacyjnym polskiego komunizmu okazało się, że duch kultury szlacheckiej był w PRL wciąż tak silny, że nominalnie Ludowa Polska zaczęła przywoływać go po to, by się społecznie zalegitymizować, by się definiować jako de facto szlachecka republika egalitarna (obszernie pisał o tym Przemysław Czapliński w szkicu „PRL i sarmatyzm”). Najlepiej ducha późnego PRL oddał Edmund Osmańczyk, który w 1977 roku dość osobliwie przedstawiał teleologię Polski Ludowej: „Póki szliśmy do rewolucji społecznej, naturalne było odcinanie się od wszystkiego, co szlacheckie. Ale dziś, kiedy cały lud został nobilitowany, nie ma żadnego powodu, by tego, co w tym uszlachceniu dobre, roztropne, śmiałe, nie wydobywać na światło i czynić wzorcem dla młodych pokoleń” (Osmańczyk 1977: 129). W tym sensie ruch „Solidarności” był ucieleśnieniem tego sarmackiego ducha uszlachcenia wszystkich; był dżinnem, który niechcący wymknął się z zaczarowanej lampy PRL. „Sarmackie” elementy zrywu „Solidarności” wyliczył Czapliński: wiecowy demokratyzm, męskocentryzm, negację polityczności, wybiórczy tradycjonalizm, regionalizm, kult maryjny (zob. Czapliński 2011: 180-181). Obserwujący ruch z dystansu Günter Grass ponoć nie mógł się nadziwić, że Lech Wałęsa, przywódca, jakby nie było, robotniczy, nosi w klapie Maryję, a nie Różę Luksemburg (zob. Wilk 2020).

III RP złożyła nieco inne obietnice. Części dotrzymała (należymy do NATO i, wciąż jeszcze, UE). W części zawiodła. Niektórzy nazywają to zdradą elit (Bronisław Wildstein), inni klęską „Solidarności” (David Ost). Obiecała bowiem, że wszyscy dołączymy do mitycznej klasy średniej: chłop, robotnik, inteligent (znowu bez kobiet – zdradzonych „kompromisem aborcyjnym”). „Nasza propozycja – mówił w słynnym, założycielskim wystąpieniu Leszek Balcerowicz – to gospodarka rynkowa, o strukturze własnościowej występującej w krajach wysoko rozwiniętych, otwarta na świat. Gospodarka, której reguły sią dla wszystkich jasne: liczą się umiejętności, wiedza, talent, sprawne ręce, chęć do pracy” (cyt. za Kołodziejczyk 2020: 11). Była to obietnica równościowa i przekraczająca dychotomię szlachta-lud, ale i tej nie udało się dotrzymać – klasę średnią od bezdomności dzielą ponoć trzy raty kredytu hipotecznego, a jej kultura jest słaba, płytko zakorzeniona, skażona imitatywnością. Nic dziwnego więc, że widma dawnych podziałów szybko powróciły. Pierwszym stylem architektonicznym III RP okazał się „dworek szlachecki”, kinowymi blockbusterami, w których rozpoznawaliśmy historyczne ramy naszego wspólnotowego funkcjonowania, były ekranizacje „Ogniem i mieczem” i „Pana Tadeusza” (odpowiednio ponad 7 milionów widzów i ponad 6 milionów widzów, podczas gdy ekranizacja „Przedwiośnia” zgromadziła w kinach zaledwie nieco ponad 1,5 miliona widzów), w nowych firmach zapanowały zaś „folwarczne stosunki pracy” i równocześnie wiara w akronim TINA, zastępujący w nowych czasach Bożą Opatrzność.

Nominalnie inluzywny projekt III RP okazał się, delikatnie mówiąc, nie dość inkluzywny: wykluczał ogromną część prowincji, a w metropoliach produkował prekariat. Jego społeczna legitymizacja zaczęła się niebezpiecznie kurczyć, pojawiły się miliony ludzi „do zagospodarowania”. Nic dziwnego więc, że pojawił się Andrzej Lepper i jego ruch „Samoobrona”, a wreszcie Mesjasz tzw. „dobrej zmiany”. Jarosław Kaczyński ogłosił swoisty mariaż tego, co ludowe, i tego, co szlacheckie, w wielogłowej hydrze zwanej w nowej nomenklaturze Suwerenem. Powstało hybrydyczne monstrum jakby z powieści Radka Raka wyjęte, w której dziedzic Bogusz i Jakób Szela zamieniają się (choć nigdy do końca!) duszami; monstrum ulepione z dobrze znanych ingrediencji: „Kiedy zatem Jakób Szela pewnego wrześniowego dnia zbudził się w leśnej ściółce, był kimś zupełnie innym niż dotąd. Dwie pamięci kołatały mu się we łbie, mroczyło mu przed oczami, a rzygać się chciało jak po tęgiej popijawie. Rzygał tedy, ale niewiele to pomagało. Pan i cham tłukli mu się pod kopułą, a każdy trzymał mocno i nie chciał odpuścić” (Rak 2019: 308).

Podobnie jak wszystkie poprzednie, obietnica złożona przez Dobrą Zmianę była inkluzywna – ustami prezesa zaproszono nas w wieczór wyborczy 2015 roku do dołączenia do „Wielkiej Biało-Czerwonej Drużyny”. Złożona obietnica wolności została przez wielu, szczególnie młodych, odrzucona. Rozpoznali oni jej anachroniczny charakter opisany (przy innej okazji) przez Petera Sloterdijka: „Podmiotem starożytnej wolności jest lud (…) wolność jest tu ściśle prawem zbiorowości do etnicznego zamknięcia się w sobie. Oznacza przywilej bycia kierowanym wyłącznie przez zwyczaje, obyczaje i instytucje, które od młodych lat kierowały członków zbiorowości. Wolność zatem oznacza tu spontaniczną zgodę jakiejś grupy ludności na umiłowany despotyzm jej tradycji” (Sloterdijk 2018: 23). Jak wszystkie obietnice i ta, źródłowo skażona retrotopijnością, jest oczywiście nie do utrzymania. Na tym polega fatalizm naszych dziejów. Nie wszyscy też chcą do niej dołączyć, narażając się na bycie – to kolejny bon mot Naczelnika – „gorszym sortem”. Nie godzimy się na „wolność skażoną despotyzmem”, jest nas jakieś 10 milionów i nasza nadzieja tkwi właśnie w tym dziejowym fatalizmie. Taką dziwną słodko-gorzką lekcję odbieramy jako czytelnicy Leszczyńskiego.

***

Niedawno publicysta „Kultury Liberalnej” ogłosił „koniec pokoleń podległości” Pisał: „Oto znaleźliśmy się na obszarze nieznanym – odpowiedniku białych plam na dawnych mapach. Po raz pierwszy od XVIII wieku dorosło pokolenie, które urodziło się i ukształtowało we własnym, suwerennym państwie. Jest to fakt nie tylko godny odnotowania czy celebracji, ale przede wszystkim gruntownego przemyślenia na przyszłość” (Kuisz 2018: 9). Piszący o „młodych Polakach” Jarosław Kuisz prześlepił, że ów „koniec pokoleń podległości” w większej mierze dotyczy młodych kobiet niż mężczyzn. To bowiem przede wszystkim kobiety nadają impet czemuś, co bywa określane „wojną” („To jest wojna!” – głoszą w ślad za tytułem książki Klementyny Suchanow transparenty protestujących), choć można to też nazwać rewolucją. I jest to rewolucja nie tyle i nie tylko o charakterze politycznym, ale głębszym, społeczno-kulturowym.

Chciałby wierzyć, że tak mocne wejście Strajku Kobiet, którego działania obserwuję i w które staram się włączać, definiowanego jako istotny aktor na scenie politycznej i społecznej, połączone ze zmierzchem hierarchicznego katolicyzmu to dwa źródła nadziei na wyegzorcyzmowanie z naszej historii hybrydycznego monstrum Szeli/Bogusza, Pana i Chama.

Chciałbym wierzyć, że książka Leszczyńskiego stanowi summę historycznych i dialektycznych doświadczeń wspólnoty, która odchodzi w przeszłość, ustępując miejsca wspólnocie, która będzie definiować się zupełnie inaczej, stawać wobec innych wyzwań, inaczej budować wewnętrzne i zewnętrzne relacje. O taką wspólnotę, zdolną przekroczyć ramy fatalizmu, warto się bić. Każda emancypacja wymaga swoich coming outów, każda emancypacja zaczyna się od narracji comingoutowych, to one dają narzędzia do rozpoznania świadomości i nazwania sytuacji opresji. Coming out jest nie tylko zdaniem sprawy z własnej tożsamości, ale stanowi też projekt tożsamościowy na przyszłość.

Żeby na nowo zorganizowana wspólnota mogła zaistnieć (ma, nie zapominajmy, potężnych instytucjonalnych wrogów, w tym politykę historyczną i edukacyjną państwa), musimy odbyć pracę żałoby nad naszą wyobraźnią historyczną, nad Soplicowem, w którym nigdy nie mieszkaliśmy, i pogodzić się z egalitarną plebejskością, odbyć na własnych zasadach powrót do prywatnego Reims, dokonać własnych coming outów z tradycyjnie pojmowanej polskości z jej niewyrażaną wprost, ale wszechobecną fałszywą świadomością klasową.

Ta załgana świadomość jest źródłem naszych cierpień na bardzo elementarnym poziomie, nikt chyba nie jest od niej wolny. Trochę pisał o tym w szkicu „Kres kultury chłopskiej” Wiesław Myśliwski, wskazując, że owa świadomość jest dwubiegunowa: z jednej strony owocuje pogardliwym paternalizmem, z drugiej naiwną „chłopomanią” (pismofolkowe.pl) – a oba zjawiska są dziś bardzo obecne w przestrzeni publicznej – lecz problem wydaje się znacznie szerszy. Oto bowiem w niedawno opublikowanym podsumowaniu wieloletnich badań nad postawami i wartościami Polek i Polaków w latach 1990-2018 czytamy o towarzyszącym nam w kontaktach społecznych nieustannie lęku statusowym: „Z jednej strony jest to lęk o zachowanie obecnie zajmowanej pozycji społecznej, a z drugiej o jej społeczne rozpoznanie. Uczucie to jest artykułowane wprost wszędzie tam, gdzie badani dawali wyraz przekonaniu, że klasa średnia, w której, jak można domniemywać, widzą sami siebie, zanika, kurczy się, a jej członkom zagraża degradacja społeczna” (Marondy i in. 2019: 97). Cechuje nas, podsumowuje badaczka, pogarda wobec tych, którzy „są poniżej”, jak i tych, którzy „się ustawili”. Eksplikacje czysto ekonomiczne nie wyczerpują, jak sądzę, tego fenomenu lęku społecznego. Nakładają się one u nas na długą pamięć relacji feudalnych i ich reprodukcji w różnych historycznych dekoracjach, a także świadomość, że jesteśmy z naszymi prywatnymi plebejskimi historiami rodzinnymi zupełnie inaczej ukształtowani, niż chciałaby oficjalna historia narodowa (a w istocie klasowa). Wobec tej dominującej historii jesteśmy (prawie) wszyscy odmieńcami i bękartami (do czego wstyd się przyznać), a nasze płytkie w niej zakorzenienie pustoszy nasze myślenie o sobie i nasze społeczne, na różne sposoby niedojrzałe i zdeformowane, neurotyczne relacje.

Myślę o tym, mając w pamięci tzw. „zmowę tworkowską”, o której większość z Państwa, mogę się założyć, czyta po raz pierwszy. Czym była?

Chłopi z moich rodzinnych (po mieczu, choć może powinienem powiedzieć „po lemieszu”) okolic, wzniecili w 1811 roku powstanie, które zmiotło w Prusach relikty pańszczyzny. Nazwiska tych samych chłopskich rodzin widziałem 200 lat później w dzienniku lekcyjnym, gdy pracowałem jako nauczyciel w wiejskiej szkole: tak, uczyłem potomków tych zapomnianych powstańców. W samym moim rodzinnym powiecie pszczyńskim w powstaniu brały udział 74 gminy, w tym 32 gminy ograniczyły się tylko do odmowy wykonywania świadczeń, 36 gmin wykazało bardzo dużą aktywność, a udział chłopów w powstaniu był powszechny. „16 lutego chłopi z Pielgrzymowic udali się do Pawłowic, gdzie napadli na dwór Ferdynanda Gusnara. »Gusnar każdemu chłopu musiał ucałować ręce. W Pawłowicach wyrządzono szkodę na 1200 talarów. (…) Dołączyli do nich przybysze z Jastrzębia Górnego oraz Bzia. Wsadzili właściciela do drewnianej klatki, wywieźli do pobliskiego Strumienia i zmusili do zniesienia pańszczyzny w swoich dobrach. Przywódcą był Maciek Kiełkowski z Pielgrzymowic. Na pomoc przybyło wojsko pruskie, które osadziło buntowników w pałacowych lochach i każdemu z nich wymierzyło karę chłosty od 20 do 60 uderzeń. Ruch chłopski między 11 a 16 lutym polegał na żądaniu wydania edyktu wolności, odrzuceniu jakichkolwiek świadczeń na rzecz dworów, lekceważeniu i poniżaniu panów, stosowaniu wobec nich przemocy, masowych wystąpień wykraczających poza ramy legalności« – […]. Oznaczało to, że dalsza eskalacja oporu wsi zaczynała z punktu widzenia władz przybierać charakter zbyt niebezpieczny, groźny dla istniejącego porządku feudalnego” (Adler 2016).

Kim byłyby te dzieci, kim byłbym ja sam, gdyby pamięć o tym zapomnianym powstaniu stała się przedmiotem nauczania szkolnego, gdyby stanowiła element tożsamościowego i, jeśli można tak powiedzieć, godnościowego rozpoznania, jak powstanie warszawskie, o którym lekcje byłem zobligowany, a jakże!, dawać tym potomkom dzielnych śląskich „bękartów pańszczyzny”?

***

O tym wszystkim właśnie rozmyślam, jadąc samochodem przez sam środek ziem objętych powstaniem lutowym 1811 roku. Myślę o tym, gdy mija mnie furgonetka ekipy fachowców z firmy „Kawaleria budowlana”! No tak, myślę sobie, oto smutne potwierdzenie faktu, że są na tym świecie fantazmaty, których najbardziej dociekliwy lewicujący akademik nie ruszy z posad. Kawaleria budowlana – niech ją szlag!

Dopiero w domu, będąc pod wrażeniem tej nazwy, sprawdzam firmę bliżej. Faktycznie, działa taka. Myślę, by o niej napisać w pesymistycznej konkluzji planowanego szkicu o książce Leszczyńskiego. Na szczęście koleżanka wyposażona w feministyczne szkiełko i oko wskazuje mi na to, że właścicielką firmy jest kobieta, a w logotypie występuje nie groźny i arcypolski kawalerzysta z lancą, ale niegroźny konik na biegunach. Może więc to ironiczne przejęcie fantazmatu pozwala na ostrożnie optymistyczną puentę, że naprawdę następuje „koniec pokoleń podległości”, a historyczne widma powracającego chocholego tańca elit z ludem są coraz słabsze, coraz odleglejsze, przezroczystsze? Oby. Tego Państwu i sobie życzę nie tylko na nowy 2021 rok.

LITERATURA:

Adler R. [2016]: „Śląsk zbuntowany. Bunty chłopskie od XVII do połowy XIX wieku a pruska kolonizacja Śląska” http://lewicowo.pl/slask-zbuntowany-bunty-chlopskie-od-xvii-do-polowy-xix-wieku-a-pruska-kolonizacja-slaska/.

Kołodziejczyk D.: „Od idealizmu przełomu po pragmatykę rozczarowania: w stronę hermeneutyki dyskursu transformacyjnego”. W: „Po transformacji? Literackie idiomy zjawisk i procesów rzeczywistości III Rzeczpospolitej”. Red. H. Gosk, Ł. Pawłowski. Warszawa 2020.

Kuisz Ł.: „Koniec pokoleń podległości. Młodzi Polacy, liberalizm i przyszłość państwa”. Warszawa 2018.

Marody M.:. „Społeczeństwo na zakręcie. Zmiany postaw i wartości Polaków w latach 1990-2018”. Warszawa 2019.

Myśliwski W.: „Kres kultury chłopskiej”. https://pismofolkowe.pl/artykul/kres-kultury-chlopskiej-2514.

Osmańczyk J.E.: „Rzeczpospolita Polaków”. Warszawa 1977.

Rak R.: „Baśń o wężowym sercu”. Warszawa 2019.

Rokita Z.: „Kajś. Opowieść o Górnym Śląsku”. Wołowiec 2020.

Sloterdijk P.: „Stres a wolność”. Przeł. B. Baran. Warszawa 2018.

Wilk M. [2020]: „Patrząc Wilkiem: Listownie”. https://nowynapis.eu/tygodnik/nr-74/artykul/listownie.

Adam Leszczyński: „Ludowa historia Polski. Historia wyzysku i oporu. Mitologia panowania”. Wydawnictwo W.A.B. Warszawa 2020.