Ukazująca się pod szyldem Instytutu Kultury Popularnej książka Pawła Gąsowskiego to erudycyjne, świetnie napisane studium badające związki między (nie tylko) superbohaterskimi narracjami a sferą (także nowożytnego) mitu.

W rozdziale pierwszym („Od mitu do komiksu”) rodzimy literaturoznawca, kulturoznawca, badacz i kolekcjoner stara się znaleźć odpowiedź na pytanie, czym niegdyś był mit oraz jak możemy go rozumieć współcześnie. Ową teoretyczną rozbiegówkę podbudowują sumienne odwołania do tekstów Mircei Eliadego, Ernsta Cassirera, Josepha Campbella, Ericha Fromma, Carla Gustava Junga, Claude’a Lévi-Straussa, Jeleazara Mieletinskiego, Rolanda Barthes’a czy Bronisława Malinowskiego, zaś sam Gąsowski podsumowuje tę część swojej pracy słusznym stwierdzeniem, iż komiks „(…) obficie czerpie z bogactwa mitycznego dziedzictwa i przekształca je zgodnie z wymogami współczesności i swoją własną specyfiką; sięga po charakterystyczny anturaż, schematy fabularne, skomplikowane sieci zależności i sposoby oddziaływania na swojego odbiorcę” (s. 67). Autor jednocześnie podkreśla, że wspomniane zapożyczenia niejednokrotnie są zamierzone (a sami scenarzyści zaczytują się wcześniej w najróżniejszych publikacjach mitoznawczych), choć równie często „(…) wypływają nie tyle z inspiracji systemem tradycyjnym, co właściwych ludziom form myślenia mitycznego lub utrwalonych w kulturze tropów” (ibidem).

W rozdziale drugim („Podstawy mitu”) Gąsowski bierze na warsztat tematykę życia i śmierci – szczególnie ich symboliczny oraz faktyczny wymiar – przypominając, że komiksowi herosi nigdy nie umierają w sposób definitywny, czego dobrym, choć nie jedynym przykładem są perypetie Supermana. Szczególnym punktem odniesienia w tej części książki jest koncepcja monomitu w interpretacji zaproponowanej przez wspomnianego Josepha Campbella: rzeczona kategoria stanowi poręczne narzędzie przy analizie takich utworów jak „Azyl Arkham”, „Daredevil: Odrodzony”, „Kingdom Come. Przyjdź Królestwo” czy „Dark Night: A True Batman Story”. Także w tym segmencie autor rozkłada na czynniki pierwsze figurę (super)herosa, rekonstruując psychologiczne podstawy jego funkcjonowania w kolektywnej świadomości, zauważając, iż bohater „(…) rodzi się wtedy, gdy wspólnota go potrzebuje; odzwierciedla on jej ambicje i lęki, daje ujście zbiorowym frustracjom i oferuje objaśniające świat metafory” (s. 154).

Rozdział trzeci („Z mitu do komiksu”) przynosi szereg bardzo interesujących rozważań na temat koncepcji osi świata oraz związanych z nią heroicznych wędrówek. Doświadczanie boskości, zstąpienie do piekła plus inne zmiany egzystencjalnego statusu bohatera (takiego jak Thor, Superman czy Doktor Strange) stanowią równie ważny punkt tej części książki, w której nie zabrakło (opatrzonego świetnie dobranymi przykładami) zestawienia motywów związanych z okolicznościami pozyskiwania przez protagonistę nadludzkich mocy.

Gąsowski zwraca również uwagę na rolę imienia, kostiumu oraz maski bohatera w procesie kształtowania się heroiczno-mitycznej tożsamości, pisząc przy tym o (niejednokrotnie) ambiwalentnej relacji łączącej protagonistę z jego adwersarzami. Uważna lektura takich komiksów jak „Iron Man: Extremis”, „The Amazing Spider-Man: Powrót do domu”, „Sam Strach” czy „Batman: Zabójczy żart” idzie tutaj w parze z omówieniem postaci trickstera (vide: Loki, Mister Mxyzptlk, Impossible Man) oraz pieczołowitą analizą oręża takich postaci jak Thor czy Katana. Autor zmyślnie wykazuje także, w jaki sposób komiksowi herosi/łotrzy korzystają z mocy bądź sposobu bycia totemicznych zwierząt. Rzeczony rozdział wieńczą natomiast spostrzeżenia dotyczące słabości (zarówno natury fizycznej, jak i mentalnej) bohaterów, które pomagają nadać/zachować protagoniście bardziej ludzkie oblicze.

W rozdziale czwartym („Mity bez peleryny”) autor bada relacje między mitem a historią, zachęcając do wspólnych poszukiwań mitycznych schematów i sposobów myślenia w komiksowych opowieściach niemających wiele wspólnego z trykociarskimi narracjami. Na przykładzie komiksu „Kościuszko: cena wolności”, pokonkursowych graficznych antologii ukazujących się pod szyldem Muzeum Powstania Warszawskiego czy serii „Barack the Barbarian” (skojarzenie z byłym Prezydentem Stanów Zjednoczonych Ameryki Północnej jest jak najbardziej słuszne) Gąsowski analizuje, w jaki sposób postaci bądź wydarzenia historyczne (ale i te współczesne) przechodzą w komiksie proces mitologizacji. Natomiast przywołując wspomnienie peerelowskich serii o przygodach kapitana Hansa Klossa czy kapitana Jana Żbika, jak również pieczołowicie analizując formę i treść graficznej powieści „Holy Terror”, autor porusza problem komiksowej propagandy oraz promowania jedynie słusznej wizji świata za pomocą przemilczeń, przekłamań bądź tendencyjnie dobranych informacji.

„Komiks i mit” to lekkie w formie (choć niezatracające konwencji naukowego dyskursu) i niezwykle atrakcyjne w treści studium – zwieńczone skromnym słownikiem postaci reprezentatywnych dla merytorycznego aspektu tej książki – które ma szansę zainteresować nie tylko zagorzałych fanów opowieści o (nie zawsze) zamaskowanych bohaterach. W czym tkwi żywotność tego typu historii? Autor książki przekonuje: „Rozliczni twórcy nad wyraz chętnie sięgają po rozwiązania utrwalone przez mity, legendy i baśnie, dzięki czemu tworzone przez nich światy mogą być jednocześnie obce i osobiste, zmyślone i realne, fantastyczne i znajome. Być może to właśnie tak zręczne posługiwanie się doskonale rozpoznawalnymi i instynktownie rozumianymi konwencjami sprawia, że pomimo upływu lat po zeszyty z perypetiami komiksowych herosów nadal sięgają tysiące czytelników, a filmy opowiadające o ich przygodach przyciągają do kin wielomilionową publiczność. Niech ich rozrywkowy charakter nie przysłoni nam jednak ich potencjału do komentowania i przybliżania istotnych aspektów otaczającej nas rzeczywistości – w fikcyjnych fabułach odbijają się jak najbardziej rzeczywiste lęki, nadzieje, ambicje i doświadczenia współczesności” (s. 346-347).

Paweł Gąsowski: „Komiks i mit”. Instytut Kultury Popularnej. Poznań 2021.