ArtPapier

„Strach i stres to nierozłączna para, która towarzyszy wszystkim organizmom od początku istnienia życia na Ziemi” (s. 9).

Wśród wydanych w tym roku publikacji traktujących o szeroko rozumianych relacjach w świecie przyrody wyróżnić należy z pewnością książkę „Krajobraz strachu. Jak stres i strach kształtują życie zwierząt” Adama Zbyryta. Intryguje już sam jej tytuł – popularnie często przecież wiążemy pojęcia powyższych emocji ze wspomnieniami stad miejskich ptaków wzbijających się w powietrze wobec zbliżającego się człowieka czy też z reakcją tychże zwierząt na usytuowaną pośrodku pola kukłę, manekina, mającego na celu ochronę upraw przed ptasimi spustoszeniami. Mimo świadomości, że problematyka ta jest o wiele bardziej skomplikowana, wiele spostrzeżeń ze świata fauny nadal wywołuje, szczególnie u „niespecjalistycznego” czytelnika, zaciekawienie oraz zdumienie.

Twórcą publikacji jest biolog i ornitolog, pracownik Polskiego Towarzystwa Ochrony Ptaków i Wydziału Biologii Uniwersytetu w Białymstoku, autor kilkudziesięciu artykułów naukowych oraz publikacji popularnonaukowych, między innymi książki „Ptaki Puszczy Białowieskiej. Opowieści o mieszkańcach niezwykłego lasu” (z odpowiadającym za oprawę fotograficzną Adamem Wajrakiem). Warto również podkreślić popularyzatorską działalność Zbyryta, będącego na przykład rozmówcą audycji radiowej „Dwóch ludzi z puszczy” (2021). Nie ulega więc wątpliwości fakt, że omawiana dziś publikacja przygotowana została przez prawdziwego znawcę i pasjonata tematu – nie oznacza to bynajmniej, że stanowi ona dzieło hermetyczne, którego lektura zarezerwowana jest wyłącznie dla miłośników birdwatchingu.

Zbyryt przedstawia w pierwszych zdaniach wstępu do „Krajobrazu strachu” ciekawą historię jego powstania: „Książka ta siedziała we mnie od kilku lat. Uwierała, kłuła, gryzła, grzała, ziębiła, zawracała w głowie, aż w końcu zdecydowała się wyjść na światło dzienne. Pisałem ją niemal w każdej wolnej chwili w sześciu krajach na trzech kontynentach. Pisałem ją w domu, w hotelach, pociągach, autobusach i samolotach” (s. 7). Efekt prac okazał się dla czytelnika niezmiernie zajmujący. Graficzna oprawa książki trafnie oddaje jej treść: głównymi „bohaterami” publikacji Zbyryta są ptaki, choć badacz nawiązuje również do innych gatunków zwierząt (między innymi ssaków drapieżnych), a także do życia i funkcjonowania człowieka. Odwołania te okazują się świetnie uzupełniać prezentowane przykłady z zakresu ornitologii: rozszerzają czytelnicze pojmowanie ekosystemu, pozwalają także na zrozumienie wielu zależności tak bogatego przecież świata żywych organizmów. „Krajobraz strachu” to obszerna (niemalże 400-stronicowa, wliczając spis bibliograficzny) propozycja, na którą składa się 11 tematycznych rozdziałów. Jak dowodzi autor, strach i stres nierozerwalnie związane są z (nie tylko) ptasią ewolucją i egzystencją. Popularnie kojarzone raczej z emocjami wywołującymi dyskomfort, okazują się niezwykle istotnym czynnikiem adaptacji i rozwoju organizmów, stanowią siłę umożliwiającą przetrwanie.

Publikacja porusza tematykę wpływu rozmaitych czynników na odczuwanie strachu i stresu przez ptaki oraz ich sposoby funkcjonowania. Wśród prezentowanych wątków wymienić można między innymi ptasią budowę anatomiczną, endokrynologię, zależności płciowe, inteligencję, migracje, środowisko, kwestie pożywienia. Jednym z ciekawszych problemów poruszanych przez Zbyryta okazuje się wpływ nowych zjawisk czy elementów, przejawiających się w postaci neofobii lub neofilii. Przykłady prezentowane w publikacji okazują się fascynujące: czy wcześniej zdawaliśmy sobie sprawę choćby ze swoistych „negocjacji” przeprowadzanych przez krukowate, mających na celu wyłonienie śmiałka-testera nowości, lub z faktycznych reakcji bocianów na drony? Co ważne, zamieszczane są tu również rysunki aktualnie omawianych przedstawicieli ptasich gatunków, pozwalające czytelnikowi na lepsze zorientowanie się w prezentowanych treściach.

Na wyróżnienie zasługuje wiele elementów „Krajobrazu strachu”, chciałabym jednak szczególnie zaznaczyć aktualność badań przywoływanych przez autora, pozwalających na swoistą konfrontację z niektórymi, stosunkowo nowymi, rozwiązaniami (przywołać tutaj można choćby metody ochrony ptaków przed ekranami dźwiękochłonnymi, powszechnymi szczególnie w pobliżu dróg szybkiego ruchu). Co istotne, badacz przestawia kolejne zakresy tematyczne w sposób przystępny, zrozumiały dla odbiorcy, a posługując się fachową terminologią, wyjaśnia zawiłości nauk przyrodniczych. Zbyryt korzysta z obrazowych metafor i figur, zadaje retoryczne pytania skupiające uwagę czytelnika, angażuje w wywód, przywołując na przykład frazy z literatury pięknej czy tekstów kultury popularnej. Imponująca jest zebrana przez autora bibliografia: kilkaset cytowanych pozycji wnosi ogrom wiedzy, ale także, co równie ważne, w interesujący sposób wskazuje kolejne lektury (naukowe, popularnonaukowe), poszerzające informacje z zakresu funkcjonowania ptasiej fauny w gronie czytelników „niespecjalistycznych”.

Seria „EKO” Wydawnictwa Marginesy zyskała więc kolejną istotną pozycję. Książka Adama Zbyryta to znakomita propozycja, co warto podkreślić, nie tylko dla osób zainteresowanych ptasią fauną. „Krajobraz strachu” stanowi zajmującą lekturę, przybliżającą mechanizmy rządzące światem zwierząt. Wskazuje także na rolę, jaką w ochronie przyrody odgrywać może człowiek. Wiedza przekazywana przez autora okazuje się niezwykle cenna. Nakreślenie szerokiego kontekstu biologiczno-historycznego pomaga bowiem, wespół z przedstawieniem aktualnego światowego stanu badań oraz obserwacji czynionych przez naukowca na przestrzeni lat, ukierunkować wiele aktywności mających na celu opiekę nad „braćmi mniejszymi”. Z pewnością lektura książki odmieni spojrzenie na spotykane przez nas podczas spacerów stada miejskich gołębi czy kawek, a stąd już tylko krok do kolejnych refleksji poświęconych relacjom ptasio-człowieczych. Zrozumienie mechanizmów funkcjonowania zwierząt pozwala na lepszą ich ochronę. Teza ta wielokrotnie podkreślona zostaje w toku narracji i rzeczywiście skłania odbiorcę do refleksji: czasem pozornie błahe zachowania, których jesteśmy świadkami, okazują się przemyślaną konstrukcją, umożliwiającą przetrwanie wielu gatunkom zwierząt.

LITERATURA:

„Dwóch ludzi z puszczy”. Adam Zbyryt i Marcin Cichoński rozmawiają o przyrodzie na antenie Radia 357 w poniedziałek około godz. 10.10. https://radio357.pl/twoje357/audycje/dwoch-ludzi-z-puszczy.

Adam Zbyryt: „Krajobraz strachu. Jak stres i strach kształtują życie zwierząt”. Wydawnictwo Marginesy. Warszawa 2021 [seria: EKO].

Zadanie dofinansowane ze środków budżetu Województwa Śląskiego.
Zrealizowano przy wsparciu Fundacji Otwarty Kod Kultury.