ArtPapier

Michał Koza na początku swojej książki „Asceza, inność, nomadyzm. O dyskursach etycznych literatury polskiej po 1989 roku” zadaje pytanie o to, co etyka może wnieść do tekstu oraz jakie znaczenie dla etyki ma tekst literacki. Zamiarem autora miało być „przemyślenie, ponowne sformułowanie, wykorzystanie opracowanych w ten sposób narzędzi w praktyce badań nad współczesną polską literaturą” (s. 11). Etyka w tej książce jest rozumiana jako „praktyka indywidualnego życia w kontekście stwarzających je mnogich materialnych zależności – w tym genderowych, klasowych, ekonomicznych czy komunikacyjnych” (s. 11). Autor trafnie łączy dyskurs etyczny z innymi współczesnymi dyskursami i pokazuje ich punkty styczne. Uznaje moment etyczny tekstu jako sens jednostkowy, ale pojawiający się zawsze relatywnie wobec struktur retorycznych, w jakich jest produkowany (zob. s. 79). Ten moment byłby elementem różnicującym oznaczającym jednostkową ekspresję pragnienia i możliwość naruszenia tego, co zastane. Teza o związku etyki z dyskursem genderowym czy feminizmem stanowi interesującą teorię i mocny punkt całej monografii.

Książka została podzielona na trzy części, które się wzajemnie uzupełniają: „Identyfikacje”, „Sposoby” oraz „Praktyki”. W pierwszej części autor wyróżnił trzy rodzaje podmiotów, które związane są z tytułem książki: podmiot ascetyczny, podmiot nostalgiczny (inny) oraz nomadyczny. Podmiot ascetyczny, męski i uprzywilejowany, został wykształcony w literaturze „w kontekście procesów indywidualizacji i prywatyzacji etyki (…) ze względu na towarzyszący jej uwewnętrzniony imperatyw ciągłego wydobywania nowych postaci ja i doświadczeń za pomocą przeróżnych technik siebie” (s. 18). Stanowi wzorzec postromantyczny, postchrześcijański, ale też kontrkulturowy model self made-man. To indywidualistyczna wizja etyki. Koza następnie opisuje pozycje nostalgiczną, korzystającą z figury ocalającej, radykalnej Inności, która „opiera się na literackich ekspedycjach w stronę nieznanych lub zapomnianych sposobów istnienia” (s. 19). Według autora warunkiem powodzenia tej strategii byłoby utrzymanie dystansu od przesyconej autentycznym i prawdziwie etycznym istnieniem Inności. Ostatnim podmiotem jest ten, który reprezentuje etykę nomadyczną – posthumanistyczną, emancypacyjną i materialistyczną. Mnogość relacji materialnych, łączących to, co osobowe, kolektywne, płciowe, i/lub to, co nie-ludzkie (zob. s. 21). Te wyróżnione podmiotowości stanowią klucz interpretacyjny do odczytania ostatniej, najbardziej interesującej części całej pracy: „Praktyk”.

Ostatnia część to próba przeniesienia wcześniejszych rozważań teoretycznych na grunt polskiej literatury po roku 1989. Rok ten uznał za przełomowy, gdyż miało wtedy miejsce rozwijanie „dyskursu literackiego wokół indywidualnego podmiotu i jego technik siebie” (s. 13). Teksty zostały wybrane na zasadzie reprezentatywnej selekcji, aby pokazać przebieg dyskursu etycznego.

Badacz wychodzi od zbadania drogi w rozwoju myśli etycznej Adama Zagajewskiego – od wydania wspólnie z Julianem Kornhauserem „Świata nieprzedstawionego” (literatura jako ogólnospołeczny, jednolity projekt, pisarz jako wychowawca) – do „Solidarności i Samotności”, przedstawiającej wizję literatury, która „generuje wyłącznie jednostkowe »głosy«” (s. 164). W „Solidarności i samotności” pojawia się „podmiot wolnorynkowy”, jednostka pierwotnie samotna, zindywidualizowana, która zobowiązana jest jednak „zapłacić podatek” społeczeństwu, „wzbogacając wspólny kapitał różnorodnych doświadczeń, dodając własną, niepowtarzalną wrażliwość i przeżycia do ogólnej sumy wrażliwości tworzących demokratyczną przestrzeń” (s. 165). Na przykładzie tekstów Marcina Świetlickiego pokazuje Koza, że indywidualistyczna etyka w wersji liberalnej była w Polsce lat 90. bardzo silna.

Najciekawsze w książce jest naświetlenie dysonansu między literaturą pisaną przez mężczyzn a tą pisaną przez kobiety (często nazywaną „literaturą menstruacyjną”). Koza doskonale pokazał, że to literatura pisana przez mężczyzn – skupiona wokół podmiotu indywidualnego, często liberalnego – stanowiła matrycę i punkt odniesienia krytyków, a ponadto była neutralna i uniwersalna (jak ukazał to w przypadku męskocentryczych tekstów Świetlickiego). Zwrócił uwagę także na dominację podmiotów męskich oraz urynkowienie literatury. Za gest o charakterze etycznym uznał prozę Izabeli Filipiak, która włączyła doświadczenie kobiece do literatury. Koza uważa, że „literatura menstruacyjna” była kamieniem milowym „w stworzeniu miejsca w dyskursie publicznym po roku 1989 dla nowego typu krytyki etycznej” (s. 203), a także przyczyniła się do „dekonstrukcji ról podmiotowych (…) przyjętych w ramach milczącego konsensusu” (s. 203).

Michał Koza pokazuje, jak kształtują się dyskursy etyczne w literaturze polskiej w trakcie okresu transformacji ekonomicznej. Wskazuje nie tylko wpływ literatury na rzeczywistość, ale rzeczywistości na literaturę – w jaki sposób zachodzące przemiany ekonomiczne, społeczne i polityczne wpływały na kształtowanie się podmiotowości w tekstach. Zwrócił szczególną uwagę na wpływ wolnego rynku i kryzysów społeczno-politycznych na literaturę i dyskursy etyczne (zob. s. 162). Ciekawą tezą jest to, iż polityka zagospodarowała problemy, które zostały porzucone przez literaturę – według autora to dyskursy etyczne (spory o historię, wartości i bioetykę) i pragmatyczne wyznaczały możliwe linie podziałów politycznych (zob. s. 168).

Książka została uporządkowana w sposób przemyślany i systematyczny. Jako ewentualną niedoskonałość należy wskazać, iż pojęcie ethical turn (zwrotu etycznego) autor wprowadził już w rozdziale poprzedzającym rozdział poświęcony wyjaśnieniu tego pojęcia. Pozycja stanowi doskonały przewodnik po dyskursach etycznych i kształtowaniu się zwrotu etycznego zarówno w Polsce, jak i na świecie, ale także otwiera szersze pole do interpretacji tekstów współczesnej literatury polskiej.

Michał Koza: „Asceza, inność, nomadyzm. O dyskursach etycznych literatury polskiej po 1989 roku”. Instytut Badań Literackich PAN. Warszawa 2021 [seria: Nowa Humanistyka].

Zadanie dofinansowane ze środków budżetu Województwa Śląskiego.
Zrealizowano przy wsparciu Fundacji Otwarty Kod Kultury.