ISSN 2658-1086
DŁUGA WĘDRÓWKA (PAUL B. PRECIADO: 'MIESZKANIE NA URANIE. KRONIKI PRZEPRAWY')
ZMAGANIA Z NOWOCZESNĄ TECHNIKĄ (YUK HUI: 'REKURSYWNOŚĆ I PRZYGODNOŚĆ')
SPRZEDAŻ I ZAKUPY POD LUPĄ EKONOMII BEHAWIORALNEJ (PIOTR BUCKI: 'SAPIENS NA ZAKUPACH')
SZCZĘŚCIE NIEJEDNO MA IMIĘ (DARIA WĘSIERSKA: 'MODELE ŻYCIA SZCZĘŚLIWEGO W ARCHAICZNEJ I KLASYCZNEJ POEZJI GRECKIEJ')
A
A
A
Ogromnego szczęścia podstawą
Trwałą i niewzruszoną jest dla śmiertelnych,
Kiedy w komnatach małżeńskich
Jaśnieje owoc – potomstwo
I kiedy kwitnąca młodość
Jaśnieje w domu w komnatach,
Przejmuje od ojców bogactwa,
By je po przodkach przekazać
Nowym z kolei dzieciom.
To nasza siła w nieszczęściach,
To nasza radość wśród szczęścia –
Ich broń niesie ziemi ojczystej
Świt zbawienia
(Eurypides, Ion, w. 472-484).
Trwałą i niewzruszoną jest dla śmiertelnych,
Kiedy w komnatach małżeńskich
Jaśnieje owoc – potomstwo
I kiedy kwitnąca młodość
Jaśnieje w domu w komnatach,
Przejmuje od ojców bogactwa,
By je po przodkach przekazać
Nowym z kolei dzieciom.
To nasza siła w nieszczęściach,
To nasza radość wśród szczęścia –
Ich broń niesie ziemi ojczystej
Świt zbawienia
(Eurypides, Ion, w. 472-484).
Szczęście jako kategoria emocji i ludzkich uczuć ma wiele znaczeń i każdy rozumie je inaczej. Wiązać się ono może z dobrobytem finansowym, spełnianiem marzeń, realizowaniem się w zawodzie, miłością i wieloma innymi życiowymi aspektami. Jego ważną cechą jest nieprzewidywalność, która charakteryzowała je już w czasach antycznych. Szczęście niejedno ma imię, kryje się zatem pod wieloma pojęciami. W zakresie felicytologii, znanej także jako hedonistyka, eudajmonologia czy biotechnika, publikacja Darii Węsierskiej „Modele szczęścia w archaicznej i klasycznej poezji greckiej” zajmuje szczególne miejsce. Autorka zwróciła w niej szczególną uwagę na analizę pojęcia szczęścia w starożytności na płaszczyźnie językoznawczej, a nie przez pryzmat filozofii, socjopsychologii, etyki czy moralności – co stało się domeną w polskich i zagranicznych badaniach na tym zadnieniem (zob. s. 7). Koncentruje się przede wszystkim na czterech obszarach, jakimi są: fortuna (pomyślny los), hedonizm (zaznanie najintensywniejszych radości), summum bonum (dodatni bilans życiowy) oraz zadowolenie z życia. Węsierska postawiła sobie za cel wyodrębnienie czynników, które determinowały szczęście człowieka starożytnego z uwzględnieniem przynależności do grupy społecznej. Analizuje tym samym modele szczęścia dla pięciu kategorii społecznych: władcy, kobiety, mężczyzny, dziecka i niewolnika.
Tradycja piśmiennicza, w której podejmowane są zagadnienia związane ze szczęściem, sięga przełomu VII i VIII wieku p.n.e., choć bez wątpienia zastanawiano się nad nim o wiele wcześniej. Już egzystencja koczownicza pozwoliła wykreować obraz szczęśliwości, która była połączeniem wielopłaszczyznowej obfitości i wiązała się bezpośrednio z brakiem ograniczeń (zob. s. 18-19). Kluczową rolę odgrywały dostatek materialny, przychylność bogów i natury. Ważne były obfite plony, poczucie bezpieczeństwa oraz radość czy akceptacja i wewnętrzny spokój. Wszystkie wspomniane czynniki wpływały pozytywnie na osiągnięcie równowagi społecznej, zwanej socjostazą (zob. s. 19).
Wśród analizowanych przez autorkę greckich pojęć kategoryzujących szczęście wymienić należy: mákar (pierwotnie oznaczające szczęście właściwe wyłącznie bogom, niedostępne dla śmiertelników); ólbios (szczęście ludzi i półbogów, sporadycznie odnoszące się do bogów); eudaímon (szczęście utożsamiane z ideałem satysfakcjonującego życia); eutychés (niespodziewany sukces, pomyślny traf, dla którego greckie tyche staje się synonimem łacińskiego terminu fortuna). Stosowano także określenia takie jak: epópsomai (szczęście wtajemniczonych w misteria eleuzyjskie) czy eúsoia, eúlektros oraz euthymía.
Nie ulega wątpliwości, że szczęście w rozumieniu starożytnych Greków wiązało się bezpośrednio z pełnioną przez nich rolą i przynależnością do grupy społecznej. Na przestrzeni wieków zaobserwować można było pewien postęp, jaki zachodził w ludzkiej mentalności i pojmowaniu szczęścia, niemniej jednak część wyznaczników pozostawała niezmienna.
Szczęśliwy władca, bo właśnie tę grupę społeczną Węsierska przedstawiła w monografii jako pierwszą, to człowiek o boskiej proweniencji. Osiąga on swoje cele, zarówno w sferach życiowych, prywatnych, jak i militarnych, dzięki posłuszeństwu bogom i wierności zasadom rodowym. Choć sama bogobojność nie jest wystarczająca, by zmienić wolę przeznaczenia (dla której przykładem staje się m.in. historia Edypa i rodu Labdakidów [zob. s. 71]), pełni ona kluczową rolę. Przychylność bogów staje się w wielu przypadkach gwarantem sukcesów, bogactwa, wartości materialnych, a także połączenia szczęścia z życiem rozumnym (zob. s. 83). Nie mniejszą rolę przypisywano pomyślności w życiu rodzinnym władcy. Spowinowacenie się z rodziną królewską wiązało się ze społeczną nobilitacją (zob. s. 84) i pozwalało na pomnażanie szczęścia poprzez wyświadczanie wzajemnych przysług, szczególnie wobec potomstwa władcy (zob. s. 88). Węsierska słusznie podkreśla, że silny wydźwięk ma ponadto sytuowanie pomyślności władcy w przeszłości, co wynika z literackiego greckiego pesymizmu. Na pierwszy plan wysuwa się w tym miejscu dychotomia szczęśliwych minionych czasów i nieszczęśliwej teraźniejszości (zob. s. 89). Nieszczęścia władców, wynikające z zaburzeń relacji rodzinnych, pychy, niepewności losu czy dokonywania błędnych wyborów, stanowią ważną przestrogę dla ich następców.
Wraz z upływem czasu (w epoce klasycznej) istotną rolę, obok bogobojności władców, odgrywać zaczęły także czynniki wpływające na szczęście osobiste. Szczególne miejsce zajmowała w szczęśliwość zbiorowa, realizująca się w idei posiadania wspaniałego potomstwa (przełom IV i V w.p.n.e. [zob. s. 100]). W odniesieniu do szczęśliwości mężczyzny istotne są rozważania o czarno-białym modelu życia stworzonym przez Hezjoda. Zgodnie z jego założeniem, droga do cnoty, do której powinien dążyć każdy mężczyzna, jest długa i wyboista, ale warto się poświęcić. Człowiek z natury jest albo dobry (postępuje uczciwie, czym zdobywa sobie przychylność bogów), albo wkracza na drogę występku i dopuszcza się wykroczeń, za które karę ponoszą jego potomkowie i kolejne pokolenia (zob. s. 106). Szczęśliwy mężczyzna pierwotnie był w literaturze antycznej przedstawiony jako człowiek bogobojny i aktywny agrarnie. Działalność gospodarcza i posłuszeństwo wobec bogów stanowiły czynniki, dzięki którym mógł zapewnić sobie dobrostan materialny (zob. s. 147). Oprócz przymiotów duchowych ważne były też zdolności intelektualne. Szczęście wiązało się również bezpośrednio z udziałem w obrzędach sakralnych i misteriach, a także ze spożywaniem wina, które – według przekazu Homera („Odyseja”, księga XVIII, w. 426-429) – „serwowano na ucztach szczęśliwych bogów”. Picie wina podczas składania ofiar czy udziału w filozoficznych dysputach wymagało odpowiednich umiejętności i samokontroli. Odpowiednie spożywanie trunku było rytuałem, dzięki któremu można było pozyskać energię, osiągnąć stan umiarkowanej przyjemności, wznieść się na intelektualne wyżyny możliwości i dokonywać optymalnych wyborów. Stanowiło przy tym symbol oczyszczenia (zob. s. 110).
O ile mężczyzna mógł zaznać szczęścia, uprawiając rolę czy pełniąc ważne funkcje militarne i obywatelskie, o tyle kobieta uchodziła za szczęśliwą, kiedy pozostawała w cieple rodzinnego ogniska. Pełniła rolę strażniczki harmonii, opiekunkę domostwa i wszystkich znajdujących się w nim rzeczy materialnych. Symbolami jej zaangażowania w codzienne obowiązki, podobnie jak wierności i uległości wobec męża, były wrzeciono i krosna (zob. s. 153). Główne źródło szczęścia stanowiło dla kobiety zawarcie udanego związku małżeńskiego, choć niewątpliwie miało ono wpływ na szczęście obojga małżonków (zob. s. 156). Niemniej ważne było także piękno fizyczne, które porównywano do boskich ideałów. Krytyce podlegały wszelkie przejawy emancypacji i próba naśladowania męskich zachowań, a predyspozycje intelektualne kobiet uznawano w antycznej literaturze greckiej za znacznie niższe w porównaniu z intelektem mężczyzn (zob. s. 178). Założenie szczęśliwej rodziny, przejawiające się w pozytywnym nastawieniu kobiety i mężczyzny, wpływa również na dobre samopoczucie ich dzieci, zarówno w początkowym, jak i późniejszym okresie życia. Zadaniem dziecka było realizowanie się w poczuciu odpowiedzialności za rodziców, którym należało przynosić dumę i pomagać we wszelkich trudnościach, szczególnie na starość. Ważne było ponadto odnoszenie sukcesów gwarantujące szczęśliwość rodową (zob. s. 199).
Do ostatniej kategorii społeczne, na której koncentruje się Węsierska należą niewolnicy. Ich szczęście warunkowane jest relacją z panem, który sprawuje nad nimi władzę. Kluczowe było sumienne wykonywanie obowiązków i posłuszeństwo, dzięki czemu niewolnik zapewniał sobie codzienną strawę. Z punktu widzenia współczesnych badań ważne było także osiągnięcie fizycznej wolności, choć ten czynnik uchodził w rzeczywistości za trudny do realizacji. W starożytności uznawano niewolników za najniższą klasę społeczną, a ich byt niejednokrotnie daleki był od człowieczego. Istniały stereotypowe wyobrażenia i przekonania na ich temat. Niewolników uznawano za pośredników między przedmiotami a istotami rozumnymi (zob. s. 205), zarzucano im prostactwo, obskuryzm i znaczne ograniczenia intelektualne (zob. s. 207). Ważnym czynnikiem determinującym ich szczęście był ponadto kolor skóry i włosów. Wielu greckich niewolników pochodziło z terenów północnej Afryki (przede wszystkim z Etiopii), co skutkowało powstaniem toposu czarnego mężczyzny. Kolor czarny w starożytności kojarzono z nieszczęściem, śmiercią, a rude ubarwienie włosów uznawano za cechę charakterystyczną dla ludzi chytrych (jak lisy) i o złym usposobieniu (zob. s. 208).
Szczęście, w zależności od wieku, pochodzenia, przynależności do grupy społecznej, pojmowano różnorodnie już w czasach antycznych. Wiele ze wskazanych w publikacji kategorii pozostaje wciąż aktualnych. Szczęśliwość dzieci wychowujących się w pełnych, kochających się rodzinach, szczęśliwość małżonków wspierających się w codziennych trudach i obdarzających się wzajemnie miłością, wyrozumiałością i życzliwością czy odpowiedni poziom życiowej egzystencji – to czynniki, które od zarania dziejów uznawane są za priorytetowe w ludzkim dążeniu do osiągnięcia pełni szczęścia. Książka Węsierskiej to doskonały wybór nie tylko dla pasjonatów/ pasjonatek greckiej literatury i badaczy/badaczek tajników starożytnej codzienności i ówczesnej emocjonalności, ale także dla każdego, kto chce się przekonać, jak wiele odcieni ma szczęście i w jak wielu aspektach i sytuacjach można się go doszukiwać.
Tradycja piśmiennicza, w której podejmowane są zagadnienia związane ze szczęściem, sięga przełomu VII i VIII wieku p.n.e., choć bez wątpienia zastanawiano się nad nim o wiele wcześniej. Już egzystencja koczownicza pozwoliła wykreować obraz szczęśliwości, która była połączeniem wielopłaszczyznowej obfitości i wiązała się bezpośrednio z brakiem ograniczeń (zob. s. 18-19). Kluczową rolę odgrywały dostatek materialny, przychylność bogów i natury. Ważne były obfite plony, poczucie bezpieczeństwa oraz radość czy akceptacja i wewnętrzny spokój. Wszystkie wspomniane czynniki wpływały pozytywnie na osiągnięcie równowagi społecznej, zwanej socjostazą (zob. s. 19).
Wśród analizowanych przez autorkę greckich pojęć kategoryzujących szczęście wymienić należy: mákar (pierwotnie oznaczające szczęście właściwe wyłącznie bogom, niedostępne dla śmiertelników); ólbios (szczęście ludzi i półbogów, sporadycznie odnoszące się do bogów); eudaímon (szczęście utożsamiane z ideałem satysfakcjonującego życia); eutychés (niespodziewany sukces, pomyślny traf, dla którego greckie tyche staje się synonimem łacińskiego terminu fortuna). Stosowano także określenia takie jak: epópsomai (szczęście wtajemniczonych w misteria eleuzyjskie) czy eúsoia, eúlektros oraz euthymía.
Nie ulega wątpliwości, że szczęście w rozumieniu starożytnych Greków wiązało się bezpośrednio z pełnioną przez nich rolą i przynależnością do grupy społecznej. Na przestrzeni wieków zaobserwować można było pewien postęp, jaki zachodził w ludzkiej mentalności i pojmowaniu szczęścia, niemniej jednak część wyznaczników pozostawała niezmienna.
Szczęśliwy władca, bo właśnie tę grupę społeczną Węsierska przedstawiła w monografii jako pierwszą, to człowiek o boskiej proweniencji. Osiąga on swoje cele, zarówno w sferach życiowych, prywatnych, jak i militarnych, dzięki posłuszeństwu bogom i wierności zasadom rodowym. Choć sama bogobojność nie jest wystarczająca, by zmienić wolę przeznaczenia (dla której przykładem staje się m.in. historia Edypa i rodu Labdakidów [zob. s. 71]), pełni ona kluczową rolę. Przychylność bogów staje się w wielu przypadkach gwarantem sukcesów, bogactwa, wartości materialnych, a także połączenia szczęścia z życiem rozumnym (zob. s. 83). Nie mniejszą rolę przypisywano pomyślności w życiu rodzinnym władcy. Spowinowacenie się z rodziną królewską wiązało się ze społeczną nobilitacją (zob. s. 84) i pozwalało na pomnażanie szczęścia poprzez wyświadczanie wzajemnych przysług, szczególnie wobec potomstwa władcy (zob. s. 88). Węsierska słusznie podkreśla, że silny wydźwięk ma ponadto sytuowanie pomyślności władcy w przeszłości, co wynika z literackiego greckiego pesymizmu. Na pierwszy plan wysuwa się w tym miejscu dychotomia szczęśliwych minionych czasów i nieszczęśliwej teraźniejszości (zob. s. 89). Nieszczęścia władców, wynikające z zaburzeń relacji rodzinnych, pychy, niepewności losu czy dokonywania błędnych wyborów, stanowią ważną przestrogę dla ich następców.
Wraz z upływem czasu (w epoce klasycznej) istotną rolę, obok bogobojności władców, odgrywać zaczęły także czynniki wpływające na szczęście osobiste. Szczególne miejsce zajmowała w szczęśliwość zbiorowa, realizująca się w idei posiadania wspaniałego potomstwa (przełom IV i V w.p.n.e. [zob. s. 100]). W odniesieniu do szczęśliwości mężczyzny istotne są rozważania o czarno-białym modelu życia stworzonym przez Hezjoda. Zgodnie z jego założeniem, droga do cnoty, do której powinien dążyć każdy mężczyzna, jest długa i wyboista, ale warto się poświęcić. Człowiek z natury jest albo dobry (postępuje uczciwie, czym zdobywa sobie przychylność bogów), albo wkracza na drogę występku i dopuszcza się wykroczeń, za które karę ponoszą jego potomkowie i kolejne pokolenia (zob. s. 106). Szczęśliwy mężczyzna pierwotnie był w literaturze antycznej przedstawiony jako człowiek bogobojny i aktywny agrarnie. Działalność gospodarcza i posłuszeństwo wobec bogów stanowiły czynniki, dzięki którym mógł zapewnić sobie dobrostan materialny (zob. s. 147). Oprócz przymiotów duchowych ważne były też zdolności intelektualne. Szczęście wiązało się również bezpośrednio z udziałem w obrzędach sakralnych i misteriach, a także ze spożywaniem wina, które – według przekazu Homera („Odyseja”, księga XVIII, w. 426-429) – „serwowano na ucztach szczęśliwych bogów”. Picie wina podczas składania ofiar czy udziału w filozoficznych dysputach wymagało odpowiednich umiejętności i samokontroli. Odpowiednie spożywanie trunku było rytuałem, dzięki któremu można było pozyskać energię, osiągnąć stan umiarkowanej przyjemności, wznieść się na intelektualne wyżyny możliwości i dokonywać optymalnych wyborów. Stanowiło przy tym symbol oczyszczenia (zob. s. 110).
O ile mężczyzna mógł zaznać szczęścia, uprawiając rolę czy pełniąc ważne funkcje militarne i obywatelskie, o tyle kobieta uchodziła za szczęśliwą, kiedy pozostawała w cieple rodzinnego ogniska. Pełniła rolę strażniczki harmonii, opiekunkę domostwa i wszystkich znajdujących się w nim rzeczy materialnych. Symbolami jej zaangażowania w codzienne obowiązki, podobnie jak wierności i uległości wobec męża, były wrzeciono i krosna (zob. s. 153). Główne źródło szczęścia stanowiło dla kobiety zawarcie udanego związku małżeńskiego, choć niewątpliwie miało ono wpływ na szczęście obojga małżonków (zob. s. 156). Niemniej ważne było także piękno fizyczne, które porównywano do boskich ideałów. Krytyce podlegały wszelkie przejawy emancypacji i próba naśladowania męskich zachowań, a predyspozycje intelektualne kobiet uznawano w antycznej literaturze greckiej za znacznie niższe w porównaniu z intelektem mężczyzn (zob. s. 178). Założenie szczęśliwej rodziny, przejawiające się w pozytywnym nastawieniu kobiety i mężczyzny, wpływa również na dobre samopoczucie ich dzieci, zarówno w początkowym, jak i późniejszym okresie życia. Zadaniem dziecka było realizowanie się w poczuciu odpowiedzialności za rodziców, którym należało przynosić dumę i pomagać we wszelkich trudnościach, szczególnie na starość. Ważne było ponadto odnoszenie sukcesów gwarantujące szczęśliwość rodową (zob. s. 199).
Do ostatniej kategorii społeczne, na której koncentruje się Węsierska należą niewolnicy. Ich szczęście warunkowane jest relacją z panem, który sprawuje nad nimi władzę. Kluczowe było sumienne wykonywanie obowiązków i posłuszeństwo, dzięki czemu niewolnik zapewniał sobie codzienną strawę. Z punktu widzenia współczesnych badań ważne było także osiągnięcie fizycznej wolności, choć ten czynnik uchodził w rzeczywistości za trudny do realizacji. W starożytności uznawano niewolników za najniższą klasę społeczną, a ich byt niejednokrotnie daleki był od człowieczego. Istniały stereotypowe wyobrażenia i przekonania na ich temat. Niewolników uznawano za pośredników między przedmiotami a istotami rozumnymi (zob. s. 205), zarzucano im prostactwo, obskuryzm i znaczne ograniczenia intelektualne (zob. s. 207). Ważnym czynnikiem determinującym ich szczęście był ponadto kolor skóry i włosów. Wielu greckich niewolników pochodziło z terenów północnej Afryki (przede wszystkim z Etiopii), co skutkowało powstaniem toposu czarnego mężczyzny. Kolor czarny w starożytności kojarzono z nieszczęściem, śmiercią, a rude ubarwienie włosów uznawano za cechę charakterystyczną dla ludzi chytrych (jak lisy) i o złym usposobieniu (zob. s. 208).
Szczęście, w zależności od wieku, pochodzenia, przynależności do grupy społecznej, pojmowano różnorodnie już w czasach antycznych. Wiele ze wskazanych w publikacji kategorii pozostaje wciąż aktualnych. Szczęśliwość dzieci wychowujących się w pełnych, kochających się rodzinach, szczęśliwość małżonków wspierających się w codziennych trudach i obdarzających się wzajemnie miłością, wyrozumiałością i życzliwością czy odpowiedni poziom życiowej egzystencji – to czynniki, które od zarania dziejów uznawane są za priorytetowe w ludzkim dążeniu do osiągnięcia pełni szczęścia. Książka Węsierskiej to doskonały wybór nie tylko dla pasjonatów/ pasjonatek greckiej literatury i badaczy/badaczek tajników starożytnej codzienności i ówczesnej emocjonalności, ale także dla każdego, kto chce się przekonać, jak wiele odcieni ma szczęście i w jak wielu aspektach i sytuacjach można się go doszukiwać.
Daria Węsierska: „Modele życia szczęśliwego w archaicznej i klasycznej poezji greckiej”. Wydawnictwo Uniwersytetu Gdańskiego. Gdańsk 2022.
| Zadanie dofinansowane ze środków budżetu Województwa Śląskiego. Zrealizowano przy wsparciu Fundacji Otwarty Kod Kultury. |
 |
 |