Psychoterapia współcześnie jest tematem na tyle niekontrowersyjnym, że bywa traktowana bardzo trywialnie. Na księgarnianych półkach mamy do wyboru sporo książek, najczęściej o charakterze poradnikowym, z psychoterapią w tytule lub domyśle. Gareth Holman i współautorzy książki „Psychoterapia oparta na analizie funkcjonalnej. Praktyczny przewodnik po relacji terapeutycznej” nie tworzą jednak poradnika dla klienta, ale opracowanie dla terapeutycznej diady – najczęściej diady terapeuta–pacjent. Ta książka jest na wskroś o relacji. O tym, że czynnikiem leczącym w terapii jest specyficzny typ więzi, który może zaistnieć między psychoterapeutą a pacjentem/klientem. O tym, jak tę więź studiować, czuć i modyfikować, by stała się tłem do zmiany w kliencie, jest ta pozycja.

Autorzy dzielą monografię tradycyjnie, na część teoretyczną i praktyczną. W części teoretycznej znajdziemy ważny rozdział o więziach społecznych w ogóle, a w następnie zapoznamy się z postrzeganiem więzi terapeutycznej jako kontekstu zmiany. To właśnie nacisk na kontekst jest jednym z wyróżników psychoterapii opartej na analizie funkcjonalnej (FAP). Autorzy prezentują zatem podejście zwane kontekstualną nauką o zachowaniu, co stanowi podstawę ich nastawienia praktycznego. W jego świetle wprowadzają model analizy funkcjonalnej, w którym poszukiwanie funkcji konkretnych klinicznie istotnych zachowań jest kluczowym przedmiotem dociekania w trakcie terapii. Klient i psychoterapeuta usiłują zauważyć, które zachowania klienta mają kliniczne znaczenie, tj. odniesienie do psychicznego cierpienia, które towarzyszy klientowi. Zachowania te mają cel – a identyfikacja tego celu jest ważnym kierunkiem terapii. Następnym jednak okazuje się próba zastępowania zachowań klinicznie istotnych takimi, które można uznać za alternatywne i efektywniejsze. Zmiana balansu jednych zachowań względem drugich to swoisty punkt dojścia w trakcie trwania psychoterapii. Gdy klient wycofuje się w sytuacji konieczności opowiedzenia o swoich potrzebach, owo wycofywanie się może stanowić właśnie zachowanie klinicznie istotne. Czym je zastąpić? Na przykład próbą informowania o potrzebach w momencie ich doświadczania.

By wyłonić, zbadać i zastąpić zachowania klinicznie istotne, terapeuci pracujący w zgodzie z modelem psychoterapii opartej na analizie funkcjonalnej będą rozwijać podejście świadomości, odwagi i miłości. Świadomość odnosi się do rozumienia tego, co dzieje tu i teraz w terapii. Zwłaszcza zaś tego, czy także w tej sesji klient odgrywa swoje klinicznie istotne zachowanie. Gdy nie prosi terapeuty o pomoc, np. odłożenie trudnego tematu na później, a w miejsce tego usiłuje odwrócić temat lub milczy – może się wycofywać. Terapeuta powinien zauważyć ten przykład klinicznie ważnego zachowania i je zbadać. Temu służy odwaga – gotowość do konfrontacji niemającej na celu wyrządzenia szkód, ale stawienie czoła trudności. I wreszcie akceptacja – miłość, która przyjmuje siebie i klienta w doświadczeniach i trudnościach. Docenia otwartość, próby zmiany i po prostu jest.

Choć nie jest to wyróżnik FAP, koncentracja na więzi z klientem stanowi kluczowe narzędzie zmiany. To w kontekście więzi odbywa się korygowanie zachowań klinicznie istotnych poprzez nagradzanie alternatywnych zachowań klienta: docenienie i zauważenie nawet małej próby zachowania odmiennego względem tego, które wpędza klienta w cierpienie lub go w nim utrzymuje. W FAP terapeuta może używać siebie i swojej historii jako narzędzia pracy. Może dzielić się nie tylko emocjami (co jest obecne np. w psychoterapii Gestalt), ale i doświadczeniami czy historią. To jedna z metod tworzenia dla klienta kontekstu zmiany. FAP wymaga od terapeuty także znajomości siebie i wnikliwości w sytuacji terapeutycznej. Zauważenie klinicznie istotnych zachowań pacjenta tu i teraz wydaje się być kluczem do realnej pracy.

Analiza funkcjonalna jest bez wątpienia narzędziem dla terapeutów pracujących w różnych podejściach, choć nie wszystkie pozwolą na użycie całego repertuaru narzędzi FAP. Metodami, które mogą usprawnić przebieg terapii, są monitorowanie postępów, sprawdzanie relacji, staranne planowanie zakończenia terapii. Ponownie, nie ma tutaj zupełnej nowości wprowadzanej przez FAP, ale pewna użyteczna i przebadana struktura. FAP ma bowiem tę zaletę, że podlega coraz szerzej zakrajanym badaniom weryfikującym efektywność tego podejścia. Należy z pewnością do tych metod, które można określić jako evidence-based. Jednocześnie książka Holmana i współpracowników pokazuje wymiar kreatywności i twórczości terapeuty, a wreszcie uważności. Bez tych trudnych do skwantyfikowania cech klinicznie istotne zachowania mogą nie być wykrywane, a terapia nie posunie się w stronę zmiany. Książka „Psychoterapia oparta na analizie funkcjonalnej. Praktyczny przewodnik po relacji terapeutycznej” jest wreszcie uczciwa. Pokazuje, ile wymaga od terapeuty bycie towarzyszem zmiany. Nie daje tylko technik – pokazuje ducha ich stosowania.

Gareth Holman, Jonathan Kanter, Mavis Tsai, Robert Kohlenberg: „Psychoterapia oparta na analizie funkcjonalnej. Praktyczny przewodnik po relacji terapeutycznej”. Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne. Gdańsk 2023.