Pandemia COVID-19 unaoczniła rolę wielkoskalowych procesów dla funkcjonowania całych ludzkich społeczności. W tym wydarzeniu, jak w soczewce, mogliśmy obserwować złożone interakcje między mobilnością, dynamiką rozprzestrzeniania się wirusa oraz reakcjami na wprowadzane obostrzenia. Pandemia była wydarzeniem bezprecedensowym, choć pewnie po części przewidywalnym, ale procesy wielkoskalowego rozprzestrzeniania się zjawisk w społecznościach są czymś, co dzieje się niemal na co dzień. I co jest nieuniknione w świecie, który stwarza niepomiernie większe szanse na nawiązanie relacji z innymi osobami. Gdzie już relacja przestrzennie nie jest ograniczona do osób zamieszkujących podobne terytorium. Czy wiemy jednak, jak rozprzestrzenia się w grupach ludzkich zachowanie? Zwłaszcza to zachowanie lub zmiana zachowania, które jest korzystne z punktu widzenia publicznego zdrowia lub interesu?

Damon Centola w swojej książce „Jak rozprzestrzenia się zachowanie. Nauka o złożoności procesów zarażania” opisuje zarówno tradycyjne, jak i współczesne rozumienie procesów dyfuzji społecznej. W klasycznym ujęciu procesy dyfuzji idei i zachowań są podobne do zarażania się wirusem. Nawet pojedynczy kontakt z osobą zarażoną może powodować zarażenie np. zmianą zachowania. Stąd niezmiernie istotne tzw. słabe więzi, które mogą na dalekie dystanse przenosić „wirusa” i małym kosztem multiplikować szansę rozprzestrzenienia się danego „patogenu”. Czy jednak model ten, nazywany także modelem małego świata, jest właściwy dla opisywania zarażania złożonymi procesami? Wszak niektóre zachowania, które chętnie widzielibyśmy jako rozprzestrzenione w naszych społeczeństwach (np. zachowania prozdrowotne, efektywne korzystanie z nowych mediów, etc.), trudno przyrównać do klasycznego zarażania wirusem. Więcej, z doświadczenia wiemy, że nawet doskonałe pomysły nie przenoszą się z umysłu do umysłu jak zakażenia drogą kropelkową.

Centola pokazuje rolę tzw. silnych więzi, które stanowią lepszy nośnik dla procesów złożonego zarażania. Kosztem szybkości gwarantują skuteczność rozprzestrzenienia się zachowań i idei, dodatkowo chroniąc przed wygaśnięciem zainicjowanej zmiany z powodu słabego wzmocnienia jej transferu. W oparciu o badania symulacyjne i swoje wielkoskalowe eksperymenty internetowe Centola pokazuje, iż w zarażaniu istotna jest ilość wzmocnień danego sygnału (np. jak wiele osób przekazało nam informację o nowince technicznej) opierająca się m.in. na wiarygodności źródła wzmocnienia. Takie warunki stwarzają właśnie silne więzi. Wniosek z badań autora okazuje się zatem istotny: dla dyfuzji zmian społecznych, które są wymagające, istotne znaczenie odgrywa struktura najbliższych relacji interpersonalnych. Centola podkreśla także rolę tzw. szerokich mostów w społecznościach zwierających podgrupy. Szeroki most występuje, gdy między grupami zachodzi wiele połączeń, za pomocą których może wzmacniać się proces dyfuzji. Wniosek ten pokazuje, iż modele sytuujące pojedyncze osoby pośredniczące w relacjach międzygrupowych na uprzywilejowanym miejscu w strukturze społecznej przeceniają rolę tych samotnych łączników. W rzeczywistości taki wąski most może łatwiej hamować zmiany, niż je motywować.

Książka Centoli to praca z zakresu socjologii lub psychologii społecznej. Jest lekturą wymagającą, choć autor dołożył starań, by książka była spójna, wyrażała jasno idee i zawierała syntetyczny opis wniosków, nawet jeśli u ich podstaw leżą dosyć skomplikowane modele sieciowe. Z pewnością to lektura dla osób zajmujących się stymulowaniem wielkoskalowych procesów, np. dla specjalistów epidemiologii, osób zajmujących się zdrowiem populacyjnym. Z pewnością jednak po pozycję tę sięgną i ludzie, którzy oczekują monetyzacji wiedzy w postaci lepiej zaplanowanych kampanii reklamowych i strategii wprowadzania na rynek produktów.

Jest to też lektura dla osób zajmujących się w ogólności teoriami sieciowymi. Dzisiaj ogromne sukcesy święci podejście sieciowe w psychopatologii. Idee rozprzestrzeniania się zachowania w społecznościach ludzkich nie nadają się idealnie do wyjaśniania rozchodzenia się pobudzenia w sieciach objawów psychopatologicznych. Jednak pewne idee z analiz socjologicznych wydają się być dobrym pomysłem na rozwój koncepcji rozszerzonych sieci psychopatologicznych (np. jakie znaczenie dla rozwoju depresji ma liczba osób o obniżonym nastroju w najbliższym otoczeniu jednostki), a nawet modelowania sieci indywidualnych objawów (np. idea wąskich i szerokich mostów).

„Jak rozprzestrzenia się zachowanie” może wreszcie stać się lekturą dla osoby, która po prostu interesuje się tym, co powoduje zmiany w społeczeństwach. Tym, jak dochodzi do rewolucji, a jak impulsy do zmian słabną i wygasają. Dla ogólnej orientacji w złożonym (coraz bardziej) świecie koncepcje małego świata i szerokich mostów z pewnością są dobrym kompasem. Na koniec, książka Centoli stanowi też świetny przykład wykorzystania internetu jako środowiska testowania skomplikowanych hipotez o procesach społecznych. Pomysłowość i śmiałość autora i jego zespołu pokazują, jak badać dzisiaj grupy. Choć internetowym eksperymentom Centoli można zarzucać trudność z pełną trafnością ekologiczną, to jednak wydaje się, iż proponowana przez niego metodologia może nadawać się coraz bardziej do charakteryzowania społeczeństw, w których cyfrowe więzi stają się podstawową formą realnych relacji.

Damon Centola: „Jak rozprzestrzenia się zachowanie. Nauka o złożoności procesów zarażania”. Przeł. Małgorzata Guzowska. Wydawnictwo Naukowe PWN. Warszawa 2023.