ISSN 2658-1086
PLANETARYZOWANIE CZŁOWIEKA (DIPESH CHAKRABARTY: 'HUMANISTYKA W CZASACH ANTROPOCENU')
WALKA KSIĄŻEK Z PODCASTAMI (BARTEK PRZYBYSZEWSKI, MATEUSZ WITKOWSKI: 'PODCASTEX. POLSKIE MILENIUM')
TA DRUGA W PSYCHOLOGII ANALITYCZNEJ (NAN SAVAGE HEALY: 'TONI WOLF I C.G. JUNG. WSPÓŁPRACOWNICY')
KRZYWDY SZKOLNYCH KORYTARZY (PETER K. SMITH: 'PSYCHOLOGIA PRZEŚLADOWAŃ W SZKOLE')
CZYTANIE O CZYTANIU KSIĘGI ZWIERZĄT ('CZYTANIE KSIĘGI ZWIERZĄT. CIEKAWOŚĆ, WYOBRAŹNIA, WIEDZA, WIARA')
A
A
A
Książka „Czytanie księgi zwierząt. Ciekawość, wyobraźnia, wiedza, wiara”, która ukazała się w Wydawnictwach Uniwersytetu Warszawskiego w roku 2023, jest zbiorem artykułów badaczek i badaczy interdyscyplinarnego zespołu, związanego z Pracownią „Humanizm. Hermeneutyka wartości” na Wydziale „Artes Liberales” Uniwersytetu Warszawskiego. Badania Pracowni, istniejącej od 2016 roku i działającej pod kierownictwem profesor Aliny Nowickiej-Jeżowej, skupiały się w ostatnich latach wokół tematu obrazu natury w kulturze intelektualnej, literackiej i artystycznej doby staropolskiej oraz oświecenia.
Publikacja podzielona jest na dwie podstawowe części. Pierwszą z nich wypełnia sześć tekstów o charakterze syntetycznym i źródłoznawczym. Tematyka obejmuje analizę zwierzęcych śladów w książkach dawnych, relacji człowieka ze zwierzętami i ich statusu w piśmiennictwie religijnym i kulinarnym, a także staropolskiej poetyckiej zootanatologii zawartej w nagrobkach poświęconych zwierzętom i kategorii ciekawości w kolekcjach zwierząt. Część druga to zbiór siedmiu artykułów o charakterze monograficznym i komparatystycznym. Bohaterami są tu łabędź, lis, słoń, salamandra, pies oraz wybrane zwierzęta Chin, a także ptak z jednego z biblijnych psalmów, być może bocian. Zasadniczą treść poprzedza wstęp, a kończą noty o autorach, spis – licznych w książce – ilustracji, obszerna bibliografia i indeks nazw osobowych. Monografia jest edytorsko staranna, ujęta w twardą oprawę. Pieczę redaktorską sprawowały nad całością Maria Chodyko oraz Aleksandra Jakóbczyk-Gola.
We wstępie odnajdujemy myśl, że paradoksalnie, wraz z oddalaniem się od epok dawnych, tematyka studiów nad ich wartościami estetycznymi, politycznymi, społecznymi i etycznymi w kontekście relacji z naturą oraz wątki historyczne związane z badaniami przyrodniczymi, stają się coraz bardziej namacalne i istotne (zob. Jakóbczyk-Gola 2023: 10). Wedle tego właśnie klucza oddawałem się lekturze tego zbioru. Szukałem elementów, które mogą być ważne i użyteczne – a więc w pewnym sensie aktualne, pomimo ich historyczności – dla środowisk naukowych zajmujących się współczesnymi rozważaniami i koncepcjami związanymi z relacjami ludzi z innymi zwierzętami. Starałem się zwracać uwagę na fragmenty krytyczne i polemiczne, wyrażające obecną wrażliwość etyczną i tym samym dokumentujące zmianę standardów społeczno-kulturowych i statusu istot innych niż ludzie. Więcej: próbowałem odnaleźć fragmenty, które mogą zasilić dyskursy z kręgu krytycznych studiów nad zwierzętami, z ich postępową aksjologią, radykalnie odmienną od dominującej. Odnalazłem, choć książka nie jest ich pełna.
Przykładem może być obecność w artykułach kwestii związanych z interesowną hierarchizacją istot żywych. Oczywista u Arystotelesa, na jego podstawie standardowo przywoływana i dogłębnie zbadana, ożywa i zaciekawia u polskich arystotelików chrześcijańskich. Czytamy na przykład o rozważaniach żyjącego na przełomie XVI i XVII wieku lekarza i filozofa Sebastiana Petrycego z Pilzna, w których „podstawowe znaczenie ma zasada stopniowania doskonałości ontycznej, która stanowiła osnowę idei wielkiego łańcucha bytu” (Raubo 2023:55). Mamy więc autora, który nie poprzestaje na egzegezie arystotelesowskich źródeł, odczytuje je w „aktualizujący sposób”, poprzez odniesienie do realiów jemu współczesnej kultury, a następnie my, dzięki recenzowanemu tu zbiorowi, możemy wykonać podobny gest – zauważyć i odczytać jego prace, znów w sposób aktualizujący, z perspektywy współczesności i jej właściwemu dyskursowi studiów nad zwierzętami. Rozważań o znaczących podobieństwach i różnicach pomiędzy ludźmi a innymi zwierzętami jest oczywiście w książce więcej – wskazanie mniej popularnych ujęć z przeszłości wzbogaca obecne rozważania, dla których wciąż są one istotne. O śladach „aksjomatu Różnicy” (Chemperek 2023: 125, 143), a więc wywyższania człowieka, mówi się choćby w artykule o zwierzęcych nagrobkach. W takich przypadkach rzeczywiście „podjęta tematyka może stanowić potwierdzenie potrzeby koegzystencji wszystkich stworzeń zamieszkujących kontynent” (Milewska-Waźbińska 2023: 250).
Ciekawie jest również śledzić zawarte w książce próby oddania podmiotowości zwierząt w dziełach dawnych autorów, szczególnie na tle ciągłego wykorzystywania ich w sposób symboliczny. To kolejny wątek podstawowy dla współczesnej humanistyki przychylnie zainteresowanej pozaludzkimi formami istnienia. Warto też odnotować wątki wegetariańskie opisane w artykule analizującym piśmiennictwo kulinarne średniowiecza i renesansu (Pszczolińska 2023: 198-202) i wyrażone przez autorkę oburzenie przepisem na gęś, zawierającym elementy „ekstremalnego okrucieństwa”, a więc zalecenie „rozciągniętego w czasie pieczenia żywcem, za pomocą sadystycznych, katowskich wręcz metod” (Pszczolińska 2023: 242-243). Niestety rozdział ten zawiera więcej trudnych do lektury fragmentów, z drastycznie szczegółowymi i przeciągającymi się opisami przygotowywania faszerowanego pawia włącznie.
Jeszcze jedna ważna lekcja może wynikać z czytania dawnych tekstów: zależność sposobu reprezentacji zwierząt w słowie i ilustracji od kontekstu społeczno-politycznego danego czasu i miejsca. Przykładem może być analizowany w książce traktat „Flora Sinensis” jezuity Michała Boyma, pochodzący z wieku XVII, powstały „w bardzo szczególnym kontekście politycznym”, który istotnie wpłynął na jego „charakter i strukturę” (Kozik 2023: 398). Charakterystyczne jest w nim choćby odtworzenie „tradycyjnej [dla chińskich opracować encyklopedycznych – D.G.] hierarchii bytów, w której na pierwszym miejscu stawiano istoty latające, a na drugim – chodzące po ziemi” (Kozik 2023: 400). Wartościujący podział na „ptaki i bestie” przywoływać może współczesne taksonomie potoczne, choćby tę, która skutkuje wyłączeniem wędkarstwa i rybołówstwa z kręgu łowiectwa i myślistwa, pomimo podobieństwa znaczących moralne cech ofiar (zdolność do odczuwania) i procedur krzywdzenia (zabijanie zwierząt żyjących w środowisku przyrodniczym).
Sięgając po tę solidnie przygotowaną monografię trzeba pamiętać, że publikacja ma wyraźnie specjalistyczny charakter, a artykuły stanowią podsumowanie dość zaawansowanych i szczegółowych badań. Specjalistyczność jednak trzeba traktować tu jako zaletę, związana jest bowiem z ogromem pracy badawczej. Dość wspomnieć o kwerendzie opisanej w artykule poświęconym treściom i wizerunkom odnoszącym się do zwierząt, a zawartych w książkach dawnych. Dotyczyła ona poloników datowanych na wiek od XV do XVIII, a więc wielu tysięcy dzieł. Ostatecznie pozwoliła wytypować blisko sto jako przykłady reprezentatywne, umożliwiające wstępne kategoryzacje i podsumowania, zawarte w artykule. Podobnie w przypadku artykułu o nagrobkach zwierzęcych – obszar badań stanowiło około stu polskojęzycznych utworów. Trudno przecenić tego rodzaju pracę i jej efekty – mogą być ona w przyszłości przydatne na wiele różnych sposobów, podpowiadając interesujące źródła i wskazując wątki warte dalszych badań w ramach wielu dyscyplin.
LITERATURA:
Chemperek D.: „Co mówią zwierzęta? Nagrobki zwierzęce w literaturze staropolskiej”. W: „Czytanie księgi…”.
Jakóbczyk-Gola A.: „Wstęp”. W: „Czytanie księgi…”.
Kozik A.: „»Zwierzęta, które Chińczycy oprócz naszych mają«. Michał Boym a import chińskiej wiedzy zoologicznej do nowożytnej Europy”. W: „Czytanie księgi…”.
Milewska-Waźbińska B.: „Od natury do symbolu (na przykładzie obrazu łabędzia w literaturze antycznej i nowołacińskiej)”. W: „Czytanie księgi…”.
Pszczolińska M.: „»O ptactwie możnowładców, najpierw o pawiu i gęsi« – zwierzę widziane przez pryzmat piśmiennictwa kulinarnego średniowiecza i renesansu”. W: „Czytanie księgi…”.
Raubo G.: „»Uważać, (…) abyśmy jako bydlęta nie żyli« – »z bydlęty równie chodziem«. Relacja między człowiekiem a zwierzęciem w barokowym piśmiennictwie arystotelizmu chrześcijańskiego”. W: „Czytanie księgi…”.
Publikacja podzielona jest na dwie podstawowe części. Pierwszą z nich wypełnia sześć tekstów o charakterze syntetycznym i źródłoznawczym. Tematyka obejmuje analizę zwierzęcych śladów w książkach dawnych, relacji człowieka ze zwierzętami i ich statusu w piśmiennictwie religijnym i kulinarnym, a także staropolskiej poetyckiej zootanatologii zawartej w nagrobkach poświęconych zwierzętom i kategorii ciekawości w kolekcjach zwierząt. Część druga to zbiór siedmiu artykułów o charakterze monograficznym i komparatystycznym. Bohaterami są tu łabędź, lis, słoń, salamandra, pies oraz wybrane zwierzęta Chin, a także ptak z jednego z biblijnych psalmów, być może bocian. Zasadniczą treść poprzedza wstęp, a kończą noty o autorach, spis – licznych w książce – ilustracji, obszerna bibliografia i indeks nazw osobowych. Monografia jest edytorsko staranna, ujęta w twardą oprawę. Pieczę redaktorską sprawowały nad całością Maria Chodyko oraz Aleksandra Jakóbczyk-Gola.
We wstępie odnajdujemy myśl, że paradoksalnie, wraz z oddalaniem się od epok dawnych, tematyka studiów nad ich wartościami estetycznymi, politycznymi, społecznymi i etycznymi w kontekście relacji z naturą oraz wątki historyczne związane z badaniami przyrodniczymi, stają się coraz bardziej namacalne i istotne (zob. Jakóbczyk-Gola 2023: 10). Wedle tego właśnie klucza oddawałem się lekturze tego zbioru. Szukałem elementów, które mogą być ważne i użyteczne – a więc w pewnym sensie aktualne, pomimo ich historyczności – dla środowisk naukowych zajmujących się współczesnymi rozważaniami i koncepcjami związanymi z relacjami ludzi z innymi zwierzętami. Starałem się zwracać uwagę na fragmenty krytyczne i polemiczne, wyrażające obecną wrażliwość etyczną i tym samym dokumentujące zmianę standardów społeczno-kulturowych i statusu istot innych niż ludzie. Więcej: próbowałem odnaleźć fragmenty, które mogą zasilić dyskursy z kręgu krytycznych studiów nad zwierzętami, z ich postępową aksjologią, radykalnie odmienną od dominującej. Odnalazłem, choć książka nie jest ich pełna.
Przykładem może być obecność w artykułach kwestii związanych z interesowną hierarchizacją istot żywych. Oczywista u Arystotelesa, na jego podstawie standardowo przywoływana i dogłębnie zbadana, ożywa i zaciekawia u polskich arystotelików chrześcijańskich. Czytamy na przykład o rozważaniach żyjącego na przełomie XVI i XVII wieku lekarza i filozofa Sebastiana Petrycego z Pilzna, w których „podstawowe znaczenie ma zasada stopniowania doskonałości ontycznej, która stanowiła osnowę idei wielkiego łańcucha bytu” (Raubo 2023:55). Mamy więc autora, który nie poprzestaje na egzegezie arystotelesowskich źródeł, odczytuje je w „aktualizujący sposób”, poprzez odniesienie do realiów jemu współczesnej kultury, a następnie my, dzięki recenzowanemu tu zbiorowi, możemy wykonać podobny gest – zauważyć i odczytać jego prace, znów w sposób aktualizujący, z perspektywy współczesności i jej właściwemu dyskursowi studiów nad zwierzętami. Rozważań o znaczących podobieństwach i różnicach pomiędzy ludźmi a innymi zwierzętami jest oczywiście w książce więcej – wskazanie mniej popularnych ujęć z przeszłości wzbogaca obecne rozważania, dla których wciąż są one istotne. O śladach „aksjomatu Różnicy” (Chemperek 2023: 125, 143), a więc wywyższania człowieka, mówi się choćby w artykule o zwierzęcych nagrobkach. W takich przypadkach rzeczywiście „podjęta tematyka może stanowić potwierdzenie potrzeby koegzystencji wszystkich stworzeń zamieszkujących kontynent” (Milewska-Waźbińska 2023: 250).
Ciekawie jest również śledzić zawarte w książce próby oddania podmiotowości zwierząt w dziełach dawnych autorów, szczególnie na tle ciągłego wykorzystywania ich w sposób symboliczny. To kolejny wątek podstawowy dla współczesnej humanistyki przychylnie zainteresowanej pozaludzkimi formami istnienia. Warto też odnotować wątki wegetariańskie opisane w artykule analizującym piśmiennictwo kulinarne średniowiecza i renesansu (Pszczolińska 2023: 198-202) i wyrażone przez autorkę oburzenie przepisem na gęś, zawierającym elementy „ekstremalnego okrucieństwa”, a więc zalecenie „rozciągniętego w czasie pieczenia żywcem, za pomocą sadystycznych, katowskich wręcz metod” (Pszczolińska 2023: 242-243). Niestety rozdział ten zawiera więcej trudnych do lektury fragmentów, z drastycznie szczegółowymi i przeciągającymi się opisami przygotowywania faszerowanego pawia włącznie.
Jeszcze jedna ważna lekcja może wynikać z czytania dawnych tekstów: zależność sposobu reprezentacji zwierząt w słowie i ilustracji od kontekstu społeczno-politycznego danego czasu i miejsca. Przykładem może być analizowany w książce traktat „Flora Sinensis” jezuity Michała Boyma, pochodzący z wieku XVII, powstały „w bardzo szczególnym kontekście politycznym”, który istotnie wpłynął na jego „charakter i strukturę” (Kozik 2023: 398). Charakterystyczne jest w nim choćby odtworzenie „tradycyjnej [dla chińskich opracować encyklopedycznych – D.G.] hierarchii bytów, w której na pierwszym miejscu stawiano istoty latające, a na drugim – chodzące po ziemi” (Kozik 2023: 400). Wartościujący podział na „ptaki i bestie” przywoływać może współczesne taksonomie potoczne, choćby tę, która skutkuje wyłączeniem wędkarstwa i rybołówstwa z kręgu łowiectwa i myślistwa, pomimo podobieństwa znaczących moralne cech ofiar (zdolność do odczuwania) i procedur krzywdzenia (zabijanie zwierząt żyjących w środowisku przyrodniczym).
Sięgając po tę solidnie przygotowaną monografię trzeba pamiętać, że publikacja ma wyraźnie specjalistyczny charakter, a artykuły stanowią podsumowanie dość zaawansowanych i szczegółowych badań. Specjalistyczność jednak trzeba traktować tu jako zaletę, związana jest bowiem z ogromem pracy badawczej. Dość wspomnieć o kwerendzie opisanej w artykule poświęconym treściom i wizerunkom odnoszącym się do zwierząt, a zawartych w książkach dawnych. Dotyczyła ona poloników datowanych na wiek od XV do XVIII, a więc wielu tysięcy dzieł. Ostatecznie pozwoliła wytypować blisko sto jako przykłady reprezentatywne, umożliwiające wstępne kategoryzacje i podsumowania, zawarte w artykule. Podobnie w przypadku artykułu o nagrobkach zwierzęcych – obszar badań stanowiło około stu polskojęzycznych utworów. Trudno przecenić tego rodzaju pracę i jej efekty – mogą być ona w przyszłości przydatne na wiele różnych sposobów, podpowiadając interesujące źródła i wskazując wątki warte dalszych badań w ramach wielu dyscyplin.
LITERATURA:
Chemperek D.: „Co mówią zwierzęta? Nagrobki zwierzęce w literaturze staropolskiej”. W: „Czytanie księgi…”.
Jakóbczyk-Gola A.: „Wstęp”. W: „Czytanie księgi…”.
Kozik A.: „»Zwierzęta, które Chińczycy oprócz naszych mają«. Michał Boym a import chińskiej wiedzy zoologicznej do nowożytnej Europy”. W: „Czytanie księgi…”.
Milewska-Waźbińska B.: „Od natury do symbolu (na przykładzie obrazu łabędzia w literaturze antycznej i nowołacińskiej)”. W: „Czytanie księgi…”.
Pszczolińska M.: „»O ptactwie możnowładców, najpierw o pawiu i gęsi« – zwierzę widziane przez pryzmat piśmiennictwa kulinarnego średniowiecza i renesansu”. W: „Czytanie księgi…”.
Raubo G.: „»Uważać, (…) abyśmy jako bydlęta nie żyli« – »z bydlęty równie chodziem«. Relacja między człowiekiem a zwierzęciem w barokowym piśmiennictwie arystotelizmu chrześcijańskiego”. W: „Czytanie księgi…”.
„Czytanie księgi zwierząt. Ciekawość, wyobraźnia, wiedza, wiara”. Red. Maria Chodyko, Aleksandra Jakóbczyk-Gola. Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego. Warszawa 2023.
| Zadanie dofinansowane ze środków budżetu Województwa Śląskiego. Zrealizowano przy wsparciu Fundacji Otwarty Kod Kultury. |
 |
 |