Profesja psychologa ma istotne społeczne znaczenie. Ujawnia się ono nie tylko w kontekście zdrowia psychicznego, ale i licznych kontekstach tak terapeutycznych, jak i profilaktycznych. Specyficznym i wymagającym zadaniem psychologa jest także udział w postępowaniach sądowych, w których profesjonalna i specjalistyczna wiedza na temat zachowania człowieka wspiera wymiar sprawiedliwości w ferowaniu właściwych wyroków. Psycholog jako biegły występuje w procesach karnych i cywilnych. Sąd może zasięgać opinii biegłego w odniesieniu do poczytalności osób, które popełniły czyn zabroniony, ale i predyspozycji wychowawczych rodziców. W świetle współczesnej popularności studiów psychologicznych potrzebne jest uporządkowanie i właściwe dookreślenie predyspozycji, które powinny charakteryzować psychologa rzetelnie wypełniającego rolę biegłego. Monografia Anny Więcek-Durańskiej z powodzeniem spełnia tę funkcję.

Na wstępie trzeba wskazać, że książka „Opiniowanie sądowo-psychologiczne” stanowi niezwykle przystępne kompendium wiedzy o opiniowaniu. Widoczne jest w niej nastawienie praktyczne wyrażające się w licznych przykładach procedur diagnostycznych, wzorcach pism procesowych i opinii psychologicznych, a także licznych schematach pokazujących przebieg procedur prawnych, w których występuje psycholog. Wszystkie te elementy decydują o tym, że praca Więcek-Durańskiej jest niezwykle pomocnym materiałem dydaktycznym w specjalistycznym szkoleniu psychologicznym. Poza psychologami jako oczywistymi beneficjentami tego opracowania, także inne instytucje i osoby biorące udział w postępowaniach sądowych skorzystają z lektury tej książki. Prezentuje ona bowiem w przejrzysty sposób granice, w jakich psycholog jako biegły może operować, a zatem także – jakie informacje (i z jakimi ograniczeniami) może przekazać sądowi, prokuraturze lub innym organom.

Książka jest podzielona na dwie części. W pierwszej z nich autorka prowadzi ogólną refleksję nad zadaniami psychologa jako biegłego. Poza wskazaniem kompetencji biegłego psychologa, pokazuje także proces powoływania biegłego oraz daje praktyczne uwagi dla osób, które chciałyby zadeklarować chęć pełnienia tej roli w odpowiednich organach. Więcek-Durańska zarówno omawia istniejące standardy dookreślające rolę biegłych psychologów, jak i syntezuje je z własnymi wnioskami z analizy literatury przedmiotu. W drugiej części książki znajdujemy opisy zadań psychologa jako biegłego w wybranych problemach procesowych. Zawarto tutaj opis problematyki opiniowania w sprawach nieletnich, sprawach rodzinno-opiekuńczych (m.in. przysposobieniach), sprawach dotyczących przemocy domowej, ale i w procesach karnych. Osoby zainteresowane kryminalistyką z ciekawością przeczytają o profilowaniu sprawców przestępstw. Wszyscy psychologowie biegli zaś z pewnością skorzystają z lektury rozdziałów o odpowiedzialności biegłego.

Autorka analizuje nie tylko sprawy często spotykane w pracy psychologa biegłego (jak ocena zdolności rodzicielskich etc.), ale i zagadnienia pojawiające się z większą częstotliwością w ostatnich latach (np. opiniowanie w sprawach dotyczących osób przeżywających dysforię płciową). Cechą każdego opracowania jest jego syntetyczność i nastawienie praktyczne. Znajdziemy zatem pełne protokoły przesłuchań, wzorce procedur diagnostycznych, zapisy wywiadów diagnostycznych i wskazania do obserwacji. Być może użyteczne byłoby dodatkowo wprowadzenie informacji o metodach diagnostycznych, które biegły psycholog mógłby wykorzystywać w diagnozowaniu na potrzeby sądu. Podobnie pewnego ujednolicenia wymaga odwoływanie się do kategorii diagnostycznych według aktualnie obowiązujących klasyfikacji. Autorka czasami powołuje się na 10., a czasami na 11. rewizję klasyfikacji zaburzeń wg ICD (International Classification of Diseases). Wynika to z braku jednolitych polskich tłumaczeń nowej rewizji tej klasyfikacji. Być może wznowienia tej pozycji pozwolą na uzupełnienie tych braków (np. w kontekście diagnozy zaburzeń osobowości).

Na uwagę zasługują rozdziały o ocenie wiarygodności zeznań świadków – zarówno dzieci, jak i osób dorosłych. Autorka pokazuje klasyczne i współczesne modele oceny wiarygodności oraz protokoły wykonywania takiej oceny, ale także wprowadza w proces zapamiętywania i odtwarzania zeznań. Pokazuje to, jak istotna z punktu widzenia sądowego jest podstawowa wiedza psychologiczna o takich procesach poznawczych jak uwaga, percepcja, pamięć czy wyobraźnia.

Monografia „Opiniowanie sądowo-psychologiczne” to ważne, dobrze przygotowane i uwspółcześnione studium zwłaszcza dla psychologów powoływanych do roli biegłego. Autorka w bardzo praktyczny, ale nieuproszczony sposób wprowadza podstawowe zagadnienia procesu opiniowania, dając liczne wskazówki co do dobrych praktyk. Dla osób podejmujących rolę biegłego to godne polecenia wprowadzenie do tej trudnej, ale jakże społecznie użytecznej sfery praktyki psychologicznej.

Anna Więcek-Durańska: „Opiniowanie sądowo-psychologiczne”. Wydawnictwo Naukowe PWN. Warszawa 2023.