Filozofia to bez wątpienia pień, z którego wyrosła współczesna empiryczna psychologia. Choć pokrewieństwo tych dyscyplin, wynikające z rodowodu psychologii, wydaje się być silne, dzisiaj filozofia i psychologia nie wydają się chodzić krok w krok. Owszem, psycholog poznaje podstawy filozofii, psychoterapeuta być może weźmie udział w module na temat aspektów antropologicznych lub filozoficznych swojej modalności terapeutycznej. Jednak zdecydowanie na wyrost byłoby twierdzenie, że filozofia okazuje się silnie obecna w refleksji i praktyce psychologicznej. Wojciech Stefaniak w swojej monografii zatytułowanej „Psychoterapia odczytana na nowo. Konteksty filozoficzne” pokazuje jednak, że to rozejście się dyskursu psychologicznego i filozoficznego może być przedwczesne, zaś obie dziedziny skorzystają, gdy na nowo odkryją wzajemne inspiracje i wpływy.

Autor podejmuje zagadnienia, które nie są łatwe w opisie. Dyskutuje różnice między paradygmatami filozoficznym i psychologicznym, prezentuje rolę filozoficznych koncepcji definiowania w próbie ujęcia kluczowych wyznaczników psychoterapii, analizuje to, jakie założenia o rodowodzie filozoficznym stoją za najważniejszymi tradycjami psychoterapeutycznymi. Nowatorskość tej pracy polega między innymi na wyłuskaniu i pokazaniu, iż metody i podejścia terapeutyczne nie są bezzałożeniowe, oraz na wskazaniu, iż wiele z tych założeń to tak naprawdę twierdzenie z pola filozofii lub antropologii filozoficznej.

Autor apeluje do terapeutów, by poza świadomością filozofii swojej modalności czynili refleksję na własnym światopoglądem filozoficznym, czyli zestawem własnych przekonań na istotne zagadnienia ontologiczne, dotyczące ludzkiej natury. Ostrzega przy tym, iż nieświadomy terapeuta może łatwo ulegać różnym zmiennym modom w zakresie myślenia o człowieku. Modom, które nie zawsze przysługują się pomaganiu człowiekowi zgłaszającemu się jako pacjent lub klient.

Wątek tego, czym jest pomoc, a szerzej, jaki jest cel terapii, też zostaje w tej monografii dogłębnie zbadany. Wydaje się prosty – ustalany wraz z klientem, związany z jego wartościami… Ale co, gdy klient te wartości „błędnie” identyfikuje? Czy terapeuta – na bazie swojej wiedzy – może zachęcać klienta do podawania w wątpliwość, krytycznego analizowania jego terapeutycznych celów? Czym jest dobro klienta, o które ma dbać terapeuta? Jeśli te krótkie pytania wywołały w czytelniku niepokój poznawczy – to oznacza, że tylko pozornie te kluczowe zagadnienia terapii są rozstrzygnięte. Zapewne także świadczy to o potrzebie takich nauk jak filozofia, których aparat pojęciowy może wzbogacać i kontrolować różne psychologiczne koncepcje.

Niech za przykład posłuży wykorzystanie metody tworzenia definicji w filozofii. Jeśli definicja ma nawiązywać do rzeczywiście nieodzownych aspektów definiowanego zjawiska – w wypadku psychoterapii pojawi się niejasność, czy powinna być ona rozumiana jako leczenie, czy też jako wspieranie rozwoju? Może mamy zatem dwie psychoterapie – i takie pytanie stawia Stefaniak, proponując różne warianty odpowiedzi. To istotna zaleta tej książki, Autor nie tylko stawia problemy, ale i próbuje je oryginalnie rozwiązywać.

Być może pozycja ta nie przyniesie ostatecznych rozstrzygnięć, bo pytania, które stawia, wywołują kolejne kontrowersje i głębsze refleksje. Ale… można uznać, że taka jest jej rola. W pewnym sensie wstrząsnąć podwalinami, by wygodne rozsiadanie się w fotelach terapeutycznych stojących na tych fundamentach nie skutkowało inercją ani uśpieniem w procesie rozumienia tego, po co psychoterapia jest i co ma się w niej rzeczywiście dziać. To pytanie warto postawić tym bardziej, że większa społeczna świadomość dotycząca zdrowia psychicznego powoduje częstsze poszukiwanie pomocy terapeutycznej. Większe zapotrzebowanie na terapię bez pogłębionej świadomości terapeutów i wszystkich aktorów procesu terapii (szkół terapeutycznych, superwizorów, etc.) może spłycać praktykę psychoterapeutyczną, czyniąc ją nie w pełni skuteczną.

Wojciech Stefaniak: „Psychoterapia odczytana na nowo. Konteksty filozoficzne”. Wydawnictwo Naukowe PWN. Warszawa 2023.