Problemy funkcjonowania psychicznego mają wieloprzyczynową naturę. Choć to stwierdzenie można uznać za trywialne, to identyfikowanie przyczyn trudności jest niezbywalnym efektem planowania leczenia i wsparcia. Czasami problemy lokujemy wprost w osobach, które odczuwają jakieś psychiczne cierpienie. Ich temperament, błędne wzorce interpretacji rzeczywistości, trudne wcześniejsze doświadczenia – to wszystko bywa punktem skupienia terapeutów spotykających się z klientami indywidualnymi. Czasami jednak objawu nie należy lokować w osobie, a raczej w całym systemie, w którym ona funkcjonuje. Rodzina jest prototypowym systemem, w którym mogą pojawiać się objawy. Systemowe podejście psychoterapeutyczne koncentruje się na interakcjach między osobami. Próbuje identyfikować, nazywać i modyfikować takie wzorce komunikacji, które powodują, nasilają lub podtrzymują objawy u jednostek. Identyfikuje swoiste tańce, których kroki powtarzają związane ze sobą jednostki. Mimo iż te tańce często powodują dyskomfort, system na nich oparty nie lubi zmieniać utrwalonych wzorców działania.

Eia Asen i Peter Fonagy, znakomici terapeuci i badacze psychoterapii, proponują w swojej książce „Terapia rodzin oparta na mentalizacji”, by do repertuaru narzędzi terapeutów systemowych dołączyć koncentrację na mentalizacji. Mentalizacja to bardzo podstawowa zdolność do symulowania umysłów innych osób. Myślenie o czyimś myśleniu, odczuwaniu, przekonaniach. Ewolucyjnie nastawieni badacze wskazują na adaptacyjność takiej zdolności. W grupach ludzkich, w których rozumienie i zapamiętywanie zależności interpersonalnych jest jednym z kluczowych uwarunkowań przetrwania, lepsza zdolność do odczytywania przyczyn zachowań innych osób to oczywista przewaga. Osobniki posiadające tę zdolność mogły płynniej komunikować się z innymi, być dla nich atrakcyjnymi, a co za tym idzie, także mieć większy sukces reprodukcyjny. Asen i Fonagy proponują, by tej podstawowej zdolności przyjrzeć się dokładniej w terapii systemów. Mimo jej adaptacyjności, poszczególne osoby mogą demonstrować odmienny poziom mentalizacji.

Badacze pokazują, iż cechami efektywnej mentalizacji są otwartość empatyczna, zdolność tolerowania niepewności, przyjmowanie perspektywy, zdolność do zaufania, współpracy, refleksyjność… Można powiedzieć, że osoba mentalizująca efektywnie jest pokorna – rozumie, iż jej perspektywa może być odmienna od drugiej osoby. To zrozumienie odmienności nie oznacza antagonistycznych interpretacji. Mentalizacja zaprasza do epistemicznego zaufania; przyjmowania, iż to, czym dzieli się ze mną druga osoba, jest prawdziwe. Opis mentalizacji wydaje się tak pozytywny, że może dziwić, dlaczego tendencja ta nie jest powszechna. Aż nadto bowiem trudności w relacjach wydają się nam wynikać z niezrozumienia. Na drodze do mentalizowania mogą jednak pojawiać się najróżniejsze przeszkody, od stresu i napięcia poczynając. Mentalizowanie bowiem jest wymagające, potrzeba motywacji, by próbować „postawić się na miejscu drugiej osoby”.

Inspirowani podejściem mentalizacyjnym, terapeuci systemowi wprowadzają do pracy z rodziną, czy szerszym systemem, liczne techniki wspierające namysł nad perspektywą innej osoby. Modelują, motywują i ośmielają system do uczenia się, że rozumienie perspektywy drugiego człowieka może uprościć wzajemne drogi do siebie. Ale wyznacznikiem proponowanej przez Asen i Fonagy’ego terapii jest także kreatywne, twórcze podejście do procesu terapeutycznego. Poszerzanie systemu o inne osoby, które mogą wnieść nową perspektywę, wychodzenie z gabinetu, terapia w czasie spaceru czy w mieszkaniu rodziny… To jest możliwe w ujęciu terapii rodzin opartej na mentalizacji. I bywa skuteczne. Autorzy proponują swoje podejście bowiem nie tyle jako nową metodę terapii, ile raczej pewne podejście do pracy, które może poprawiać efektywność tradycyjnych technik systemowych.

Praca Asen i Fonagy’ego jest lekturą dla psychoterapeutów, psychologów, ale też dla odbiorców takiej praktyki. Autorzy w klarowny i zrozumiały sposób wprowadzają do rozumienia mentalizacji i technik ją wspierających. Inspirują przykładami pracy w swoim ujęciu, jednocześnie dając nie tyle przybornik, ile zrozumienie procesu. Książka zostawia nas z wyzwaniem większej otwartości na poznawanie perspektywy drugiej osoby; łatwo się zgodzić z jego sensownością, ale kluczowa jest decyzja o próbie wdrożenia tej motywacji w życie.

Eia Asen, Peter Fonagy: „Terapia rodzin oparta na mentalizacji”. Przeł. Juliusz Okuniewski. Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego. Kraków 2024 [seria: Psychiatria i Psychoterapia].