ISSN 2658-1086
WIDMO POWRACAJĄCEGO FASZYZMU? (MICHAŁ HERER: 'SKĄD TEN FASZYZM'; GEORGES BATAILLE: 'PSYCHOLOGICZNA STRUKTURA FASZYZMU')
A
A
A
Faszyzm niezmiennie budzi niepokój i niczym widmo powraca pod postacią medialnych frazesów oraz w refleksjach badaczy, prowokując pytania o jego genezę, sposoby rozprzestrzeniania oraz współczesne przejawy. Jako doktryna polityczna pozostaje kategorią niejednoznaczną, rodzącą wiele sprzeczności i podlegającą różnorodnym interpretacjom w naukach historycznych, politycznych, społecznych, filozoficznych itd. Temat ten podjął stosunkowo niedawno Przemysław Witkowski w książce „Faszyzm, który nadchodzi” (2023), w której opublikował dyskusje na temat faszyzmu z badaczami pochodzącymi z różnych krajów oraz reprezentującymi rozmaite dyscypliny naukowe. A jeszcze dwa lata wcześniej polskie czytelniczki oraz polscy czytelnicy doczekali się tłumaczenia „Jak działa faszyzm. My kontra oni” Jasona Stanleya (2021) – pozycji będącej próbą wyczulenia na to, jakie emocje oraz okoliczności mogą sprzyjać odrodzeniu faszyzmu.
***
Do tej debaty Wydawnictwo Krytyki Politycznej włącza rozważania Michała Herera, błyskotliwego filozofa, który (warto zaznaczyć to już na samym początku) najnowszą książkę „Skąd ten faszyzm?” nasyca wielością odniesień, nazwisk, faktów, nie tracąc przy tym płynności wywodu. Autor „Pochwały przyjaźni” w krytyczny sposób próbuje poddać faszyzm analizie i co ważne – pozostaje w swym wywodzie obiektywny oraz bezstronny, nie ignorując jednocześnie zjawisk, które powinny budzić nasz niepokój.
Na oryginalność tej analizy wpływa obrana przez Herera strategia, jaką przyjął, by płynnie zespolić opowieść o przeszłości ze współczesnymi odsłonami doktryny. Filozof podkreśla konieczność rewizji dotychczasowego sposoby myślenia o tym zjawisku, traktując faszyzm jako podlegający dynamice zbiór elementów, które nieustannie mogą ulegać przekształceniom. Bez tego, twierdzi Herer, skazujemy się na uproszczenia oraz powielanie utartych fraz. „Trzeba przestać myśleć o wskazywanych cechach czy kryteriach jako o takich, które dana organizacja, jednostka itp. musi bez wyjątku posiadać lub które musi spełniać, by można ją było powiązać z faszyzmem” (s. 12) – przekonuje autor.
Herer nie kusi się o próbę zdefiniowania faszyzmu, lecz swą rozbudowaną refleksję opiera na genealogicznym podejściu zainspirowany myślą Michela Foucaulta, który twierdził, iż złożone zjawiska historyczne nie mają jednolitego rdzenia, zatem poszukiwanie ich „istoty” skazuje badaczy oraz teoretyków na nieustanne błądzenie. Herer podąża więc tym tropem, swe spostrzeżenia na temat faszyzmu wpisując w triadę pojęciową, kształtowaną przez nowoczesność, kapitalizm oraz mieszczaństwo.
Sądzę, iż główne przesłanie, jakie płynie z książki filozofa, stanowi dostrzeżenie tego, iż faszyzm nie jest jedynie aberracją czy wynikiem kryzysu, ale reprezentuje zjawisko głęboko zakorzenione w logice nowoczesnych społeczeństw. W tym kontekście analizuje autor procesy modernizacyjne, dynamikę kapitalizmu oraz etos mieszczański, by dostrzec, jakie mechanizmy stwarzają najlepsze okoliczności do powstawania tendencji faszystowskich. Twierdzi bowiem, że faszyzm był reakcją na kryzysy wynikające z tych procesów – błędną i zbrodniczą, lecz odnoszącą się do realnych napięć społecznych.
Herer postrzega faszyzm jako mechanizm społeczny, który może odradzać się w nowych kontekstach. Jego analiza to nie tylko refleksja nad przeszłością, ale i ostrzeżenie przed możliwością powtórzenia historycznych błędów. Książka napisana jest w sposób erudycyjny, lecz przystępny – to cenne kompendium wiedzy o faszyzmie.
***
W tym samym roku Wydawnictwo słowo/obraz terytoria publikuje polski przekład esejów Georges’a Bataille’a – francuskiego myśliciela, politycznego aktywisty związanego z ruchem lewicowym, który w latach 30. ubiegłego wieku był świadkiem rodzącego się w Europie faszyzmu oraz rosnących w siłę tendencji nacjonalistycznych. Rzecz jasna, nieuzasadniona byłaby propozycja prostego porównania dzieł dzielących około 90 lat, gdyż z zupełnie innej perspektywy podejmują one próby konceptualizacji faszyzmu.
Wartością zbioru tekstów jest podejście Bataille’a do faszyzmu w nurtujący sposób: jako do ideologii, która, nade wszystko, prezentuje się dlań jako twór irracjonalny, lecz głęboko zakorzeniony w ludzkiej psychice, czym autor tłumaczy potrzeby hierarchizacji społeczeństwa, dominacji czy transgresji. Faszyzm interpretuje zatem poprzez pryzmat mechanizmów psychologicznych – kategorii sacrum czy koncepcji pragnienia (psychologiczny fenomen rozkoszy władzy).
Kluczowe dla analizy francuskiego aktywisty jest wprowadzone przez niego rozróżnienie pomiędzy strukturą homogeniczną (oparty na produkcji, porządku i racjonalności świat kapitalistyczny) oraz strukturą heterogeniczną (świat sacrum, władzy, wojny i ekstazy). Jak sądzi, w naturalnej, bezpiecznej sytuacji państwo zwalcza „siły heterogeniczne”, które cechują gwałtowność, szaleństwo, nieokiełznanie itp. Faszyzm więc, w interpretacji francuskiego myśliciela, wyrasta właśnie z tej drugiej sfery – jest manifestacją potrzeby świętości, ofiary i podporządkowania się siłom wyższym, a jednocześnie stanowi radykalne zerwanie z racjonalizmem. Bataille, inspirowany Nietzschem, wskazuje, że faszyzm nie jest logicznym projektem politycznym, lecz irracjonalną, destrukcyjną siłą, która dąży do ekspansji i wojny. Władza faszystowska nie kieruje się logiką ekonomii – zamiast akumulacji i stabilizacji, faszyzm preferuje ekstazę siły, dominację i rytualną przemoc.
***
Podczas gdy Herer bada strukturalne fundamenty faszyzmu, Bataille podkreśla jego psychologiczne i quasi-religijne aspekty. Ich prace stanowią cenne dopełnienie – Herer wyjaśnia, jak faszyzm wpasowuje się w społeczno-ekonomiczną rzeczywistość, a Bataille pokazuje, dlaczego wciąż może odradzać się jako element ludzkiej psychiki i zbiorowej potrzeby dominacji. Analiza obu myślicieli uświadamia, że faszyzm to nie tylko ideologia polityczna, ale także głęboki fenomen kulturowy i psychologiczny, który wymaga wielowymiarowego podejścia do jego zrozumienia i przeciwdziałania. Obie książki uzupełniają się, oferując czytelnikowi/czytelniczce zarówno głęboką analizę ideologiczną, jak i szerszy kontekst społeczno-ekonomiczny. I niech nikogo nie zniechęcą niezbyt urokliwe okładki…
LITERATURA:
Stanley J.: „Jak działa faszyzm. My kontra oni”. Przeł. A. Gustowski. Warszawa 2021.
Witkowski P.: „Faszyzm, który nadchodzi”. Warszawa 2023.
***
Do tej debaty Wydawnictwo Krytyki Politycznej włącza rozważania Michała Herera, błyskotliwego filozofa, który (warto zaznaczyć to już na samym początku) najnowszą książkę „Skąd ten faszyzm?” nasyca wielością odniesień, nazwisk, faktów, nie tracąc przy tym płynności wywodu. Autor „Pochwały przyjaźni” w krytyczny sposób próbuje poddać faszyzm analizie i co ważne – pozostaje w swym wywodzie obiektywny oraz bezstronny, nie ignorując jednocześnie zjawisk, które powinny budzić nasz niepokój.
Na oryginalność tej analizy wpływa obrana przez Herera strategia, jaką przyjął, by płynnie zespolić opowieść o przeszłości ze współczesnymi odsłonami doktryny. Filozof podkreśla konieczność rewizji dotychczasowego sposoby myślenia o tym zjawisku, traktując faszyzm jako podlegający dynamice zbiór elementów, które nieustannie mogą ulegać przekształceniom. Bez tego, twierdzi Herer, skazujemy się na uproszczenia oraz powielanie utartych fraz. „Trzeba przestać myśleć o wskazywanych cechach czy kryteriach jako o takich, które dana organizacja, jednostka itp. musi bez wyjątku posiadać lub które musi spełniać, by można ją było powiązać z faszyzmem” (s. 12) – przekonuje autor.
Herer nie kusi się o próbę zdefiniowania faszyzmu, lecz swą rozbudowaną refleksję opiera na genealogicznym podejściu zainspirowany myślą Michela Foucaulta, który twierdził, iż złożone zjawiska historyczne nie mają jednolitego rdzenia, zatem poszukiwanie ich „istoty” skazuje badaczy oraz teoretyków na nieustanne błądzenie. Herer podąża więc tym tropem, swe spostrzeżenia na temat faszyzmu wpisując w triadę pojęciową, kształtowaną przez nowoczesność, kapitalizm oraz mieszczaństwo.
Sądzę, iż główne przesłanie, jakie płynie z książki filozofa, stanowi dostrzeżenie tego, iż faszyzm nie jest jedynie aberracją czy wynikiem kryzysu, ale reprezentuje zjawisko głęboko zakorzenione w logice nowoczesnych społeczeństw. W tym kontekście analizuje autor procesy modernizacyjne, dynamikę kapitalizmu oraz etos mieszczański, by dostrzec, jakie mechanizmy stwarzają najlepsze okoliczności do powstawania tendencji faszystowskich. Twierdzi bowiem, że faszyzm był reakcją na kryzysy wynikające z tych procesów – błędną i zbrodniczą, lecz odnoszącą się do realnych napięć społecznych.
Herer postrzega faszyzm jako mechanizm społeczny, który może odradzać się w nowych kontekstach. Jego analiza to nie tylko refleksja nad przeszłością, ale i ostrzeżenie przed możliwością powtórzenia historycznych błędów. Książka napisana jest w sposób erudycyjny, lecz przystępny – to cenne kompendium wiedzy o faszyzmie.
***
W tym samym roku Wydawnictwo słowo/obraz terytoria publikuje polski przekład esejów Georges’a Bataille’a – francuskiego myśliciela, politycznego aktywisty związanego z ruchem lewicowym, który w latach 30. ubiegłego wieku był świadkiem rodzącego się w Europie faszyzmu oraz rosnących w siłę tendencji nacjonalistycznych. Rzecz jasna, nieuzasadniona byłaby propozycja prostego porównania dzieł dzielących około 90 lat, gdyż z zupełnie innej perspektywy podejmują one próby konceptualizacji faszyzmu.
Wartością zbioru tekstów jest podejście Bataille’a do faszyzmu w nurtujący sposób: jako do ideologii, która, nade wszystko, prezentuje się dlań jako twór irracjonalny, lecz głęboko zakorzeniony w ludzkiej psychice, czym autor tłumaczy potrzeby hierarchizacji społeczeństwa, dominacji czy transgresji. Faszyzm interpretuje zatem poprzez pryzmat mechanizmów psychologicznych – kategorii sacrum czy koncepcji pragnienia (psychologiczny fenomen rozkoszy władzy).
Kluczowe dla analizy francuskiego aktywisty jest wprowadzone przez niego rozróżnienie pomiędzy strukturą homogeniczną (oparty na produkcji, porządku i racjonalności świat kapitalistyczny) oraz strukturą heterogeniczną (świat sacrum, władzy, wojny i ekstazy). Jak sądzi, w naturalnej, bezpiecznej sytuacji państwo zwalcza „siły heterogeniczne”, które cechują gwałtowność, szaleństwo, nieokiełznanie itp. Faszyzm więc, w interpretacji francuskiego myśliciela, wyrasta właśnie z tej drugiej sfery – jest manifestacją potrzeby świętości, ofiary i podporządkowania się siłom wyższym, a jednocześnie stanowi radykalne zerwanie z racjonalizmem. Bataille, inspirowany Nietzschem, wskazuje, że faszyzm nie jest logicznym projektem politycznym, lecz irracjonalną, destrukcyjną siłą, która dąży do ekspansji i wojny. Władza faszystowska nie kieruje się logiką ekonomii – zamiast akumulacji i stabilizacji, faszyzm preferuje ekstazę siły, dominację i rytualną przemoc.
***
Podczas gdy Herer bada strukturalne fundamenty faszyzmu, Bataille podkreśla jego psychologiczne i quasi-religijne aspekty. Ich prace stanowią cenne dopełnienie – Herer wyjaśnia, jak faszyzm wpasowuje się w społeczno-ekonomiczną rzeczywistość, a Bataille pokazuje, dlaczego wciąż może odradzać się jako element ludzkiej psychiki i zbiorowej potrzeby dominacji. Analiza obu myślicieli uświadamia, że faszyzm to nie tylko ideologia polityczna, ale także głęboki fenomen kulturowy i psychologiczny, który wymaga wielowymiarowego podejścia do jego zrozumienia i przeciwdziałania. Obie książki uzupełniają się, oferując czytelnikowi/czytelniczce zarówno głęboką analizę ideologiczną, jak i szerszy kontekst społeczno-ekonomiczny. I niech nikogo nie zniechęcą niezbyt urokliwe okładki…
LITERATURA:
Stanley J.: „Jak działa faszyzm. My kontra oni”. Przeł. A. Gustowski. Warszawa 2021.
Witkowski P.: „Faszyzm, który nadchodzi”. Warszawa 2023.
Michał Herer: „Skąd ten faszyzm?”. Wydawnictwo Krytyki Politycznej. Warszawa 2024.
Georges Bataille: „Psychologiczna struktura faszyzmu”. Przeł. Piotr Skalski. Wydawnictwo słowo/obraz terytoria. Gdańsk 2024.
Georges Bataille: „Psychologiczna struktura faszyzmu”. Przeł. Piotr Skalski. Wydawnictwo słowo/obraz terytoria. Gdańsk 2024.
| Zadanie dofinansowane ze środków budżetu Województwa Śląskiego. Zrealizowano przy wsparciu Fundacji Otwarty Kod Kultury. |
 |
 |