ArtPapier

„Męskość w wieku XX okazuje się (…) projektem niemożliwym, pułapką konwenansów i wielowiekowych klisz, zastawioną przez protoplastów nieprzygotowanych na wszystko to, co mężczyźnie zgotowała historia” (s. 523).

Gdyby poszukiwać dominanty, która spaja najnowszą interpretację twórczości Tadeusza Różewicza w ujęciu Krystiana Macieja Tomali, należałoby wskazać opowieść o stawaniu się mężczyzną – o procesie nieustannego konstruowania i przekształcania męskości, pełnej napięć oraz poddawanej ciągłym renegocjacjom. „BIOgrafia mężczyzny” to propozycja odważna i wyczulona na niuanse – książka, która wnosi nowe spojrzenie na twórczość jednego z najważniejszych polskich autorów XX wieku. W ogromnym, niekiedy już skamieniałym, choć nie mniej ważnym, zasobie literatury przedmiotu Tomala odnajduje przeoczony wątek i tchnie weń nowe życie – narrację o męskości wpisanej w codzienność, (nie)odnajdującej się w normatywnych rolach społecznych, które mężczyzna przyjmuje, często nieświadomie, a czasem z oporem.

Co więcej, Tomala zrywa z dominującym kanonem badań skupiających się niemal wyłącznie na poezji i dramacie Różewicza. Zamiast tego kieruje uwagę na teksty mniej oczywiste, pomijane w recepcji, takie jak proza – szczególnie powojenna, w której odnajduje autor książki swoistą siatkę tematyczno-stylistyczną: splątaną, powracającą niczym spiralny ruch myśli. To w tych tekstach, nieco surowszych, mniej oszlifowanych, objawia się Różewicz jako pisarz bezlitośnie analizujący śmierć, przemoc, doświadczenie wojny i egzystencjalne rozdarcie, z jakim przychodzi się mierzyć zarówno ludziom, jak i – nieprzypadkowo zestawianym z nimi – zwierzętom. Tomala jednocześnie pokazuje również, że proza Różewicza to przestrzeń, gdzie odsłaniają się inne – być może bardziej kruche – aspekty męskości: uległość wobec kobiet, załamanie psychiczne, seksualność pozbawiona zasłon i konwenansów, cielesność ukazana wręcz anatomicznie, sauté – nieprzefiltrowana przez społeczne wyobrażenia czy normatywne oczekiwania. W tym podejściu widać nie tylko czułość na tekst, ale też gotowość, by rozczytywać Różewicza w kontekście współczesnych teorii płci oraz tożsamości.

Refleksja nad wpływem płci kulturowej, pamięci pokoleniowej oraz wyobrażeniem wspólnoty – męskiej, rodzinnej, wojennej, narodowej, artystycznej – pozwala Tomali snuć opowieść nie tyle biograficzną, ile biopoetycką, jak sam zresztą podkreśla. Mimo szeregu nawiązań do prywatnego życia artysty, nie mamy tu do czynienia z klasyczną biografią, lecz z próbą uchwycenia życia, które toczy się w piśmie, przez pismo i wokół pisma. To swoista topografia męskich doświadczeń – mapowana poprzez język literacki, w którym artystyczne, społeczne (męskie) i cielesne rejestry nieustannie przez siebie przepływają.

„Przepływanie” pojawia się tu nie bez powodu. Tomala operuje kategoriami płynności i lepkości, sugerując, że męskość u Różewicza nie przybiera stabilnej, twardej formy, ale raczej przypomina ciesz – substancję trudną do uchwycenia, rozlewającą się między tekstami, przesączającą się przez różne warstwy języka, ciała, historii. Metafora płynu w dotychczasowym dyskursie poświęconym twórczości autora „Niepokoju” jest niezwykle sensotwórcza, a krytycy jego literatury posługują się nią z lubością, jak zauważa Tomala. Dodaje on jednak od siebie kolejny element do tej siatki znaczeń: „Jeśli (…) o cielesności tekstu świadczy jego rytm, to okaleczone, poranione wiersze Różewicza, »płynne«, a więc nieobleczone w konwencjonalną literacką skórę, pozbawione są tej cielesności rozumianej jako regularna, nieprzepuszczalna (niewchodząca w płynne interakcje), jednorodna c(i)ałość” (s. 61). Męskie ciało w twórczości Różewicza przyjmuje zatem postać nie stabilnego tworu, lecz substancji kleistej, nieustannie sączącej się przez pęknięcia doświadczenia dojrzewania, wojny, traumy, seksualności, choroby i wreszcie, na końcu, starości: „Podmiot twórczości Różewicza – będący bez wątpienia mężczyzną (…) charakteryzuje się swoiście pojmowaną lepką męskością: jest uwikłany w biologiczne procesy od narodzin, poprzez konsumpcję i wydawanie, na zabliźnianiu ran i śmiertelnej konsolacji kończąc. Jest unurzany w płynach ambiwalentnego pochodzenia: wydzielinach ciała, jego wydalinach, ale też we krwi, której znaczny upust ma dla niego przede wszystkim konotacje militarne” (s. 521).

Należy dopowiedzieć, że w kulturach patriarchalnych wszystko to, co wilgotne i mokre, kojarzone jest z raczej z zagrażającą kobiecością. Labilna męskość, niedająca się oddzielić od innych elementów degrengolady świata, współistnieje w twórczości Różewicza z brudem, krwią, ekskrementami, potem, płynami ustrojowymi. W ten sposób tożsamość mężczyzny nie tylko zostaje podważona, ale wręcz rozpływa się w granicznym doświadczeniu cielesności.

W ostatecznym rozrachunku „BIOgrafia mężczyzny” okazuje się nie tylko studium o męskości w pisarstwie Tadeusza Różewicza, ale też subtelną, intelektualnie odważną próbą przedefiniowania sposobu, w jaki można dziś uprawiać krytykę literacką w duchu studiów genderowych czy, zawężając, critical studies on men and masculinites. Tomala, wykorzystując przywołany aparat pojęciowy, posługuje się konstruktem „formy męskości” i, jak sądzę, czyni to celowo, nawiązując do znakomitych „Form męskości” – trzytomowej monografii stworzonej przez grono śląskich badaczek oraz badaczy.

Niewątpliwie można dodać Tomalę do grupy różewiczologów – autor ukazuje wszak, że twórczość poety z Radomska to nieustannie pulsujący organizm, który odpowiada na świat „cywilizacyjnego śmietnika” (s. 457) nie tylko językiem poetyckiej frazy, ale także nerwem, mięśniem, skórą oraz raną. To, co czyni tę książkę wyjątkową, to jej metodologiczna czujność i literacka czułość – mam nieodparte wrażenie, że Tomala przeczytał o Różewiczu wszystko. Z kolei wrażliwość, z jaką Tomala czyta, sprawia wrażenie, iż on sam uczestniczy w przepływie znaków, słów, wersów Różewicza. W tym sensie publikacja to książka nie tyle o Różewiczu, ile „z Różewicza” – z jego napięć, obsesji, powrotów. Z jego niezgody na fałszywy porządek.

Krystian Maciej Tomala: „BIOgrafia mężczyzny. Formy męskości w pisarstwie Tadeusza Różewicza”. Wydawnictwo Uniwersytetu Gdańskiego. Gdańsk 2025.

Zadanie dofinansowane ze środków budżetu Województwa Śląskiego.
Zrealizowano przy wsparciu Fundacji Otwarty Kod Kultury.